بند دوم: واسط (ناشر )
بر اساس آیین نامه اجرایی قانون نحوه اوراق مشارکت مصوب ۱۳۷۷ ، ناشر دستگاه دولتی یا غیر دولتی است که اجازه انتشار اوراق مشارکت را دارد . لیکن بر اساس ماده ۱ قانون بازار اوراق بهادار مصوب ۱۳۸۴ ، ناشر شخص حقوقی است که اوراق بهادار را به نام خود منتشر می‌کند . ناشر معادل کلمه واسط است .
باید توجه داشت وجود چنین نهادی ( واسط ) که تقریبا در تمامی ابزار های مالی اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد ، در مورد صکوک مشارکت بسیار ضروری بوده و نقش حیاتی دارد . یکی از مهمترین دلایل آن را نیز می توان در ماهیت اینگونه اوراق دانست . از آنجا که ماهیت اوراق مشارکت به گونه ای که طرفین در سود و زیان شریک هستند و اوراق سود علی الحساب دارد ، از این رو باید تمامی هزینه ها و سودهای آن به صورت کامل و دقیق مشخص باشد و این مهم بدون وجود سیستم حسابداری و حسابرسی دقیق و مختص به طرح یا پروژه میسر نمی شود ، برای همین تأسيس نهادی که فقط به منظور این پروژه تأسيس شده و هیچ گونه فعالیت دیگری غیر از آن انجام نمی دهد ، ضروری به نظر می‌رسد . البته وجود مواردی از قبیل تعیین رتبه اعتباری اوراق ، ریسک اعتباری ، ریسک نقدینگی و سایر مواردی نیز وجود دارد که تأسيس این نهد را اجتناب ناپذیر می کند[۲۱۴].
بند سوم) امین
امین ، شخص حقیقی یا حقوقی است که به منظور حفظ منافع دارندگان اوراق مشارکت و حصول اطمینان از صحت عملیات ناشر ، نسبت به مصرف وجوه ، نحوه نگهداری حساب ها و صورت های مالی و عملکرد اجرایی ناشر به موجب قرارداد منعقد شده ، مستمرا رسیدگی و اظهار نظر می کند . امین در حقیقت به عنوان امین سرمایه گذاران عمل نموده و بر کل فرایند عملیاتی انتشار اوراق نظارت خواهد داشت . امین از میان بانک ها مؤسسات مالی و اعتباری غیر بانکی دارای مجوز بانک مرکزی و یا شرکت تامین سرمایه انتخاب می شود[۲۱۵].
گفتار چهارم: بررسی فرایند عملیاتی انتشار صکوک مشارکت وقف
از آنجا که اداره اوقاف به عنوان بانی به دنبال تامین مالی است ، برای همین ، اقدامات اولیه توسط وی صورت خواهد گرفت . بانی در گام اول ، امین را از میان نهادهای حقوقی واجد شرایط انتخاب نموده و به سازمان بورس و اوراق بهادار ( به عنوان سازمان ناظر بر انتشار اوراق بهادار ) پیشنهاد می کند . در صورت تأیید سازمان ، بانی با امین وارد مذاکره رسمی شده و قراردادهای همکاری با تعیین کلیه شرایط و وظایف طرفین منعقد می شود .
در مرحله بعد باید واسط ، تعیین یا تأسيس شود . برای این کار حالات زیر قابل تصور خواهد بود:
الف – واسط توسط سرمایه گذاران تعیین شود ،
ب – واسط توسط سازمان بورس و اوراق بهادار تعیین شود ،
ج – واسط توسط امین تعیین شود ، و
د – واسط توسط بانی تعیین شود .
به علت تقدم زمانی انتخاب واسط به نسبت تجمع سرمایه گذاران حالت ( الف ) منطقی نیست . در صورتی که انتخاب واسط توسط سازمان بورس و اوراق بهادار را بپذیریم ، احتمال خدشه بر وظیفه نظارتی سازمان وجود خواهد داشت . ( با وجود اینکه در برخی کشورها ، واسط توسط دولت یا وزارت اقتصاد یا نهادهای مشابه تأسيس می شود ) در صورتی که امین اقدام به تعیین واسط نماید ، تضاد منافع به حداقل ممکن کاهش خواهد یافت . زیرا از یک طرف سازمان بورس و اوراق بهادار بر فعالیت امین نظارت کافی خواهد داشت و از طرف دیگر امین نیز چون یک نهاد مالی معتبر و بزرگ است ، حسن شهرت خود را با انجام تبانی به خطر نخواهد انداخت . البته بانی نیز می‌تواند اقدام به تأسيس واسط نماید ولی در این حالت اوراق با ریسک بیشتری مواجه می‌شوند که باعث افزایش نرخ بازده مورد انتظارسرمایه گذاران خواهد شد .
در این مرحله باید نوع دارایی بانی تعیین و ارزش آن به عنوان آورده وی مورد تأیید ارزیاب دادگستری قرار گیرد . سهم مشارکت بر اساس ارزش دارایی و سرمایه مورد نیاز ، تعیین خواهد شد . چون در صورتی که دارایی بیش از ارزش واقعی قیمت گذاری شود ، سرمایه گذاران متضرر خواهند شد ، بنابرین ، قیمت دارایی باید به تأیید امین ( به عنوان نماینده سرمایه گذاران ) نیز برسد .
از آنجا که سازمان بورس اوراق بهادار به عنوان حافظ منافع سرمایه گذاران وظیفه نظارت بر بازار اولیه را دارد ، به همین دلیل واسط به عنوان ناشر اوراق باید در مرحله بعد اقدام به اخذ مجوز انتشار از این سازمان نماید .
همچنین ، چون سرمایه گذاران ( خریداران صکوک ) با ریسک های مختلفی مواجه هستند و از طرف دیگر زمان و تخصص لازم جهت بررسی ریسک اوراق صکوک برای تمامی آن ها ممکن نیست ، به همین دلیل باید اوراق توسط مؤسسه رتبه بندی اعتباری ، رتبه بندی شود . بدیهی است ، میزان سود مورد انتظار سرمایه گذاران متاثر ار رتبه اعتباری اوراق خواهد بود .
در مرحله بعد واسط و بانی اقدام به انعقد قرارداد مشارکت می نمایند . در این قرارداد بانی تعهد به فراهم آوردن دارایی فیزیکی ( زمین و .. ) نموده و واسط نیز متعهد به فراهم آوردن سرمایه لازم می شود . قرارداد می‌تواند برای یک دوره معین باشد که در این حالت باید استراتژی خروج برای سرمایه گذاران مشخص باشد و یا به صورت مادام العمر ( بسته به نوع طرح و یا طول عمر دارایی ) منتشر شود . پیشنهاد می شود بانی خود اقدام به تأسيس نهاد حقوقی دیگری جهت مدیریت طرح نماید . در حقیقت بانی با تأسيس یک نهاد حقوقی وظیفه مدیریت دارایی وقفی را به وی سپرده و تمامی فعالیت ها ، کاملا شفاف می شود . به عبارت دیگر ، در این حالت مدیر دارایی متولی محسوب می شود .
در مرحله بعد واسط، خود یا شرکت تأمین سرمایه ای را جهت انتشار اوراق انتخاب می کند. در این حالت، شرکت تأمین سرمایه اقدام به انتشار اوراق مشارکت به یکی از روش های بهترین تلاش یا تعهد پذیره نویسی می کند. در صورتی که انتشار از نوع بهترین تلاش باشد، اوراق مشارکت منتشر شده و شرکت تأمین سرمایه تعهدی در قبال فروش این اوراق ندارد. بنابرین، واسط با ریسک عدم جمع آوری وجوه به میزان کافی مواجه است. لیکن اگر انتشار از نوع تعهد پذیره نویسی باشد شرکت تامین سرمایه، ابتدا اوراق را از واسط خریداری نموده و سپس آن ها را در بازار اولیه به فروش می رساند. در این حالت بانی مطمئن است که تمامی مبلغ مورد نیاز را جمع آوری می کند.
در صورتی که طرح به گونه ای باشد که حتماً باید تمامی اوراق فروخته شده و مبالغ لازم جمع آوری شود باید از روش تعهد پذیره نویسی استفاده نمود، ولی اگر به گونه ای باشد که حتی با جمع آوری بخشی از مبلغ بتوان طرح را انجام داد می توان از روش بهترین تلاش نیز استفاده نمود.
در مرحله بعد در صورتی که اوقاف مدیر دارایی تأسیس نموده باشد، مدیر ملزم است در سر رسیدهای مقرر سود پروژه را مشخص نموده و از طریق امین پس از کسر هزینه های خود، سهم الشرکه هر یک از طرفین(سازمان اوقاف و سرمایه گذاران) را بپردازد.
در پایان مدت قرارداد مشارکت، سود کل پروژه محاسبه شده و به طرفین پرداخت خواهد شد. به عبارت دیگر، در پایان مدت قرارداد مشارکت با انحلال واسط و مدیر دارایی، تمامی هزینه های مشخص شده و سود واقعی اوراق تعیین می شود[۲۱۶].
گفتار پنجم: اوراق وقف
