۱-مزیت نسبی: میزان درک فرد از بهتر بودن نوآوری نسبت به ایده ای است که می‌خواهد جانشین آن شود. بالا بودن مزیت عینیت نوآوری اهمیت چندانی ندارد بلکه مهم درک فرد از میزان مزیت نوآوری می‌باشد، هر چه نوآور نسبت به خوب بودن نوآوری برداشت بهتری داشته باشد، آهنگ پذیرش آن نیز بیشتر است.
۲- سازگاری: عبارت است از میزان برداشت فرد از هماهنگی نوآوری با ارزش‌های موجود تجربه های گذشته و نیازهای گیرنده است. ایده ای که با ارزش‌های اجتماعی حاکم سازگاری ندارد، با سرعت کمتری مورد پذیرش قرار می‌گیرد تا ایده ای که با ارزش‌های اجتماعی حاکم سازگار است.
۳-پیچیدگی: میزان درک فرد از دشواری یادگیری و بکار بردن نوآوری ست. برای اکثر اعضای نظام اجتماعی، برخی از نوآوری‌ها به آسانی قابل درک و کاربرد است اما برخی دیگر از نوآوری‌ها به آسانی قابل فهم نیستند و با سرعت کمتری مورد پذیرش قرار می‌گیرند.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۴-آزمون پذیری: عبارت از امکان بررسی و آزمون نوآوری، در سطحی محدود است. نوآوری‌هایی را که می‌توان با امکانات محدود مورد امتحان قرار داد، زودتر از آن‌هایی مورد پذیرش قرار می‌گیرند که امکان آزمون آن‌ها وجود ندارد.
۵-قابلیت رویت: عبارت است از میزان قابل رویت بودن نتایج نوآوری برای دیگران. هر قدر که نتایج نوآوری برای فرد آشکار تر باشد، احتمال پذیرش آن نیز بیشتر است.
همان طور که اشاره شد نوگرایی میزان نسبی پذیرش سریع‌تر از ایده های جدید توسط یک فرد در مقایسه با دیگر اعضای نظام اجتماعی او است. بر این اساس پنج گروه پذیرا که نوعی طبقه بندی اعضای نظام بر اساس نو گرایی است عبارت است از:
۱- نوآوران : افراد خطر پذیری که مشتاق آزمایش افکار جدید هستند و بیشتر از همردیفان خود روابط فراملی دارند
۲- اقتباس گران اولیه افراد محلی قابل احترام که بیشترین تعداد رهبران فکری را در نظام اجتماعی تشکیل می‌دهند
۳- اکثریت اولیه : افراد اهل تعمق که رابطه آن‌ها با نزدیکانشان قوی ست ولی به ندرت موقعیت رهبری دارند.
۴- اکثریت متأخر : افراد مردد که اغلب به خاطر ضرورت اقتصادی یا افزایش فشار شبکه اجتماعی نوآوری را می‌پذیرند.
۵- کندروها: کسانی که وابستگی محلی زیادی دارند بسیاری از آن‌ها تقریباً منزوی‌اند آن‌ها بیشتر به گذشته نظر دارند.
در نظریه راجرز کانال‌های ارتباطی نقش مهم و کلیدی را ایفا می‌کنند. کانال‌های ارتباطی وسایلی هستند که توسط آن‌ها، پیام از فرستنده به گیرنده می‌رسد. کانال‌ها، مانند چهار چرخی هستند که ارتباط را از فردی یا نهادی به دیگران منتقل می‌کنند. پژوهشگران، کانال‌های ارتباطی را از نظر طبیعت کاری به کانال‌های ارتباطی شخصی و ارتباط جمعی و از نظر منشأ به منابع محلی و یا بین‌المللی تقسیم بندی می‌کنند. کانال‌های ارتباط جمعی در برگیرنده تمامی ابزار انتشار هستند که در آن‌ها یک وسیلۀ ارتباط جمعی مانند رادیو، تلویزیون، فیلم، روزنامه و مانند آن‌ها بکار گرفته می‌شود و منبعی را که از یک و یا چند نفر معدود تشکیل شده توانا می‌سازد تا با جمعیتی زیاد ارتباط برقرار کند. کانال‌های ارتباط شخصی شامل تبادل رو در رو میان دو یا چند نفرند. در فرایند تصمیم نوآوری، به طور نسبی کانال‌های ارتباط جمعی در مرحله دانش و کانال‌های ارتباط شخصی در مرحله ترغیب اهمیت بیشتری دارند. کانال‌های بین‌المللی نیز در مرحله دانش و کانال‌های محلی در مرحلۀ ترغیب حائز اهمیت می‌باشند. علاوه بر این، کانال‌های ارتباط جمعی به طور نسبی برای زودپذیران دارای اهمیت بیشتری است تا برای کسانی که نوآوری را دیرتر می‌پذیرند و کانال‌های بین‌المللی نیز برای زودپذیران، به طور نسبی از کانال‌های محلی اهمیت بیشتری دارند (راجرز،۱۳۷۶ : ۲۸۵).
علاوه بر این، آن‌ها نقش مجمع ارتباط جمعی را در فرایند نشر نوآوری مهم می‌دانند. مجمع ارتباطی، گروه‌های کوچک سازمان یافته ای از افراد هستند که به طور مرتب برای گرفتن اطلاعات از برنامه های وسایل جمعی گرد یکدیگر جمع می‌شوند و در مورد محتوای برنامه به بحث می‌پردازند. این‌گونه جلسات، روش ترکیب کانال‌های ارتباط جمعی و شخصی، برای به حد اکثر رساندن اثر ارتباط می‌باشند. جلسات ارتباط جمعی، در هندوستان، نیجریه، کلمبیا، برزیل، فرانسه، چین و سایر کشورها بکار گرفته می‌شوند. اثرات کانال‌های ارتباط جمعی، به ویژه در میان زارعین کشورهای کمتر توسعه یافته، زمانی بیشتر است که با کانال‌های ارتباط شخصی، همانند جلسات ارتباط جمعی، همراه باشد. به نظر می‌رسد جلسات ارتباط جمعی، به دلیل فشار اجتماعی بر افراد و مشارکت و تغییر گرایش گروه‌های کوچک و نیز به علت بالا بودن میزان اعتبار تازگی کانال‌ها و اهمیت این‌گونه رسانه‌ها، دارای اثرات بیشتری است (راجرز،۱۳۷۶ : ۲۸۶-۲۸۵) .
نظریات انتقادی
رهیافت نوسازی در توسعه، همان طور که پیش‌تر نیز اشاره شد به لحاظ عملی نتوانست توفیق چندانی در تحقق توسعه در کشورهای به اصطلاح جهان سوم داشته باشد و مورد آماج انتقادات فراوانی به خصوص اندیشمندان مارکسیست قرار گرفت. به عقیده آن‌ها دیدگاه نوسازی به توسعه، از لحاظ تجربی، مخصوصاً نخستین مطالعات انجام شده، کمیت گرایانه، قابل اندازه گیری و متکی بر آثار کوتاه مدت و فردی هستند که به طور پرسش برانگیزی تعمیم داده شده‌اند. به همین خاطر وضعیتِ اساساً مثبت گرایانه و رفتارگرایانه، توجه کمی به عوامل جامعه شناسانه در زمینه های تجاری و ایدئولوژیکی صورت گرفته است و شیوۀ مطالعه ایستا و غیر تاریخی فرآیندهای ارتباطی با این دیدگاه پیرامون نظام مستقر اجتماعی انجام شده که در این نظام هماهنگی اجتماعی و یکپارچگی غالب است و ستیز طبقاتی یا برخوردهای اجتماعی و تناقضات درونی در آن وجود ندارد (سرواس A،۱۳۸۴: ۸۶). بنابراین با این توصیف نظریات جدیدی تحت عنوان نظریات انتقادی سر برآورد که از میان آن‌ها می‌توان به نظریه وابستگی و نظریه نظام جهانی اشاره کرد.
نظریه وابستگی
همان گونه که مکتب نوسازی را میتوان مجموعه نظریاتی دانست که توسعه را از دیدگاه ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی مورد بررسی قرار میدهد؛ درباره مکتب وابستگی نیز میتوان گفت که این مکتب فکری از دیدگاه جهان سوم به توسعه مینگرد و به عبارتی، در مخالفت با پارادایم نوسازی تدوین شده است (سو،۱۳۷۸: ۹۷). خاستگاه اصلی پارادایم وابستگی در آمریکای لاتین است گرچه «پل باران» آمریکایی به عنوان پدر این نظریه شناخته شده است. باران کسی بود که برای نخستین بار به تدوین دیدگاه‌هایش در مورد این نظریه پرداخت. به عقیده وی توسعه و توسعه نیافتگی، فرآیندهای وابسته به یکدیگر و دارای روابط متقابلند، یعنی به صورت دو جنبه از یک فرایند جهانی هستند. به عبارت بهتر آن‌ها را می‌توان دو روی یک سکه دانست (سرواس B،۱۳۸۴: ۱۶۷).
بر اساس نظریۀ وابستگی، مهم‌ترین علل بازدارندۀ توسعه، کمبود سرمایه یا مدیریت چنان که نظریه‌پردازان نوسازی مطرح می‌کردند نبود، بلکه بیشتر نظام بین‌المللی در این میان نقش داشت. بنابراین، موانع توسعه، داخلی نیستند بلکه خارجی‌اند. این نکته همچنین به این معنی بود که این نظام موجب توسعه مرکز و عامل تداوم توسعه نیافتگی در پیرامون بوده است (سرواس A، ۱۳۸۴: ۸۶) .
به همین لحاظ، نظریه‌پردازان این مکتب یعنی کسانی چون «آندره گوندر فرانک»، «امین» و «دوسانتوس»، بر سر اینکه وابستگی فرآیندی عام است و در مورد همه کشورهای جهان سوم صادق است توافق نظر دارند. دوس سانتوس از نظر تاریخی در آمریکای لاتین سه الگوی وابستگی را از الگوی یکدیگر تمیز می‌دهد : الگوی اول از وابستگی تجاری دوران استعمار است که در آن انحصارات تجاری، کنترل زمین‌ها، معادن، نیروی کار را در جوامع تحت استعمار در دست داشتند. الگوی دوم یا وابستگی مال – صنعتی نیز مقارن دوران امپریالیسم در پایان قرن نوزدهم است و حاکی از سلطه سرمایه های بزرگ در مراکز هژمونیک و گسترش آن در خارج بود و بالاخره نوع جدیدی وابستگی تکنولوژیک – صنعتی  که در دوره بعد از جنگ جهانی دوم به ظهور رسید و ویژگی آن سرمایه گذاری‌های شرکت‌های چند ملیتی در صنایعی است که بازارهای داخلی کشورهای توسعه نیافته را هدف خود قرار داده‌اند. این روابط گوناگون وابستگی هر یک محدودیت‌ها عمده ای در چشم انداز توسعه ایجاد کرده است (ساعی، ۱۳۸۴: ۱۲۶-۱۲۵).
فرانک با تلفیق دو مفهوم (استثمار طبقاتی) و (انتقال ارزش) از مناطق جغرافیایی (توسعه نیافته) به مناطق پیشرفته مفهوم زنجیره روابط استثماری مرکز – پیرامون را مطرح می‌کند و سپس مدل نظری خود را در یک سطح جهانی چنین تصویر می‌کند یک زنجیره کامل از منظومه های متشکل از متروپل ها و اقمار، همه بخش‌های کل نظام را، از مرکز مادر شهر اصلی در اروپا یا ایالات متحده تا دور افتاده‌ترین منطقه روستایی در امریکای لاتین به یک دیگر مربوط می‌کند(ساعی، ۱۳۸۴: ۱۱۶).
سمیر امین در سال ۱۹۳۱ میلادی در مصر به دنیا آمد. او در نظریه خود این فرض را نمی‌پذیرد که جهان شامل کشورهای توسعه یافته و غیر توسعه یافته سرمایه داری و سوسیالیستی است و همگی در شبکه تجاری و مالی جهان ادغام شده‌اند. به عقیده وی این طور نیست که دو بازار جهانی، یکی سرمایه داری و دیگری سوسیالیستی وجود داشته باشد، بلکه جهان تنها دارای یک بازار است که همان بازار جهانی سرمایه داری است و اروپای شرقی نیز در آن مشارکت جنبی دارد. سمیر امین وابستگی را به عنوان بخشی از طبیعت نظام سرمایه داری جهانی می‌داند. او جهانی شدن سرمایه داری را بر اساس مقوله انباشت سرمایه توضیح می‌دهد(ساعی، ۱۳۸۴: ۱۴۷).
به طور کلی، هدف این مکتب طرح الگوی عام وابستگی در جهان سوم در طول تاریخ سرمایه داری از قرن شانزدهم به این طرف است. بدین ترتیب، در جریان ارائه یک «نمونه آرمانی»^[۳۳] از بنای وابستگی، به ناچار تنوعات محلی و پیچیدگیهای تاریخی تا حدی کنار گذاشته میشوند. از سوی دیگر، وابستگی غالباً به عنوان یک وضعیت «اقتصادی» در نظر گرفته می‌شود که از نظر این دسته از اندیشمندان، وابستگی نتیجه جریان انتقال مازاد اقتصادی از کشورهای جهان سوم به سمت کشورهای سرمایه داری غرب است. بدین معنی که کشورهای جهان سوم عموماً از افول رابطه مبادله با کشورهای غرب دچار آسیب و زیان می‌شوند. علاوه بر این، از منظر این مکتب، وابستگی به عنوان بخشی از قطب بندی‌های منطقه‌ای در اقتصاد جهانی قلمداد می‌گردد. زیرا جریان خروج مازاد از کشورهای جهان سوم موجب توسعه آن‌ها شده و از سوی دیگر، انتقال همین مازاد اقتصادی به نفع جریان توسعه در غرب تمام می‌شود. از این رو توسعه نیافتگی در پیرامون و توسعه در مرکز، دو جنبه مختلف از یک جریان واحد انباشت سرمایه را تشکیل می‌دهند که به پیدایش قطب بندی بین مناطق اقتصاد جهانی می‌ انجامد. در نتیجه از نظر مدافعان مکتب وابستگی، اصطلاح توسعه لازم است دوباره تعریف شود. معنای توسعه باید به چیزی بیش از صرف در اختیار داشتن صنایع و محصولات بیشتر و بهره‌وری بالاتر تبدیل گردد. به جای این شاخص‌ها بهتر است تعریف دیگری بر حسب بهبود سطح زندگی همه مردم پیرامون، ارائه شود. بنابراین، برنامه های توسعه به جای اینکه برای رفاه حال نخبگان و شهرنشینان طراحی شود، باید هدف خود را تأمین نیازهای انسانی دهقانان روستانشین، بیکاران و تهیدستان قرار دهد. در واقع هر برنامه توسعه که مبتنی بر منافع تنها بخش کوچکی از جامعه به هزینه اکثریت مردم محروم است، به هیچ وجه نمیتواند برنامهای مناسب به شمار آید (سو، ۱۳۷۸: ۱۱۰-۱۰۹). به طور کلی می‌توان گفت که رویکرد وابستگی موقعیت خوبی برای انتقاد از جریان نوسازی پدید آورده است، اما در ارائۀ بدیل‌های عینی و همچنین در شکل دهی به بنیان‌های اولیۀ طرح‌های توسعه به ندرت موفق بوده است (ملکات و استیوز:۱۳۸۸، ۳۳) .
برای جمع بندی می‌توان اصول اساسی این مکتب را چنین بیان کرد:

1. 1. فرایند توسعه بر حسب روابط بین مناطق مرکزی و پیرامونی تحلیل می‌شود.

1. 1. مهم‌ترین موانع بر سر راه توسعه کشورهای توسعه نیافته، موانع خارجی‌اند.

1. 1. به دلیل این واقعیت که پیرامون از مازاد خود محروم است، توسعه در مرکز به معنای توسعه نیافتگی در پیرامون است.

1. 1. برای کشورهای پیرامونی ضروری ست که خود را از بازار جهانی جدا کنند و در پی خود اتکایی باشند (سرواس B،۱۳۸۴: ۱۸۱).

وابستگی و ارتباطات
همان طور که در بالا اشاره شد، بر اساس نظریه وابستگی توسعه اقتصادی در کشورهای پیرامونی که اکثر آن‌ها را کشورهای توسعه نیافته تشکیل می‌دهند به معنی تقویت سلطه کشورهای مرکز بر آن‌ها بوده و وابستگی آن‌ها را تشدید می‌کند. در واقع نظریه وابستگی، عامل سلطه را ترغیب افکار عمومی می‌داند، نه ارتش. در نتیجه معتقد است که رسانه های جمعی و شرکت‌های رسانه ای فراملی، نقش عمده ای در ترغیب مردم و تغییر افکار عمومی دارند. به عبارت دیگر طبق این نظریه، وسایل ارتباط جمعی در کشورهای آمریکای لاتین نه تنها نقشی در توسعه بخشی نداشته‌اند بلکه عامل تقویت و تحکیم سلطه و حفظ اقتدار غرب در کشورهای پیرامون بوده‌اند. «بلتران» یکی از سردمداران نظریه وابستگی در این زمینه می‌گوید: «در آمریکای لاتین نه تنها وسایل ارتباط جمعی در اختیار سرمایه داری خصوصی و تحت نفوذ مستقیم کمپانی‌های آمریکایی می‌باشد بلکه پیام‌های ارتباطی نیز به گونه ای هستند که ارزش‌های فرهنگی و شیوه های زندگی مصرفی جامعه سرمایه داری را ترویج می‌کنند و بدین گونه هویت فرهنگی و استقلال ملی آمریکای لاتین را مورد تهاجم قرار می‌دهند» (فرقانی،۱۳۸۰: ۴۹).
عده ای از نظریه‌پردازانی که وابستگی فرهنگی و ارتباطی را مطالعه و بررسی کرده‌اند، می‌گویند «امپریالیسم» سیاسی و نظامی پیشین به وسیلۀ یک «امپریالیسم فرهنگی» جایگزین شده است. این نفوذ به طور مستقیم یا غیر مستقیم به طور، آشکار یا پنهانی و زیرکانه صراحتاً به طور واقعی یا ذهنی احساس شده است. به طور کلی؛ اغلب نظریه‌پردازان وابستگی ضرورتاً پذیرفته‌اند که با کمک تودۀ عظیمی از محصولات رسانه های غربی، یک ایدئولوژی محافظه کارانه و سرمایه دارانه و یک فرهنگ مصرفی انتقال یافته مستقر شده است. آن‌ها با این برداشت، نظرات و دیدگاه‌های انحرافی طرفداران نظریه نوسازی و نظریه نوسازی و نظریه نشر نوآوری‌ها را که تصور می‌کردند رسانه‌ها نقش مهمی در فرآیندهای تغییر اجتماعی بازی می‌کنند، به طور خاصی تغییر داده‌اند. (سرواس، ۱۳۸۴: ۸۹).
رویکرد الهیات رهایی بخش و توسعه
به عقیده ملکات سومین دسته بندی در حوزه ارتباطات و توسعه به رویکرد رهایی بخش اختصاص دارد. که آن را می‌توان الهیاتی تعریف کرد که از توسعه به عنوان فرایند رهایی از بی عدالتی، تبعیض و حمایت می‌کند، دانست. اگرچه این رویکرد به طور سنتی با مسیحیت به ویژه در امریکای لاتین مرتبط بوده است، الهیات رهایی بخش در تمام ادیان عمده وجود دارد (ملکات واستیوز،۱۳۸۸: ۴۱۴). به طور کلی الهیات رهایی بخش مفروض می‌گیرد که همه مردم می‌خواهند کاملاً انسان باشند : آزاد و متکی به خود و دارای این ظرفیت فردی که خود را بر اساس شرایطشان توسعه دهند. اما در این راه اشکال خارجی و داخلی ستمگری در مقابل توانایی‌شان مقاومت می‌کنند. بنابراین هدف توسعه، در هر دو بعد فردی و اجتماعی رهایی از ستم‌دیدگی است. کشورهای بزرگ غربی و بنگاه های سرمایه داری عامل اصلی ستم‌دیدگی اند. با این حال الهیات رهایی بخش نشان می‌دهد که ستمگران خودشان نیز ستم دیده‌اند برای اینکه آن‌ها ستم‌دیدگی را که همانا انسانیت زدایی است درک نمی‌کنند. بنابراین با فعالیت برای رهایی جهانی انسان‌ها، ستمگران نیز می‌توانند به ظرفیت انسانی خود برسند. در واقع می‌توان مشاهده کرد این شیوه تفکر با دو رویکرد دیگر نوسازی و انتقادی تفاوت دارد و اهداف و مفروضات بنیادی آن اساساً معنوی است تا اقتصادی اما به هر حال واقعیت‌های اقتصادی در این رویکرد نا دیده گرفته نمی‌شود (ملکات واستیوز،۱۳۸۸: ۳۳-۴۱۴).
ملکات همچنین بر این باور است که طرح‌هایی که عمدتاً بر اساس توجه به فلسفه های آزادی بخش و معنویت شکل گرفته‌اند دارای ویژگی‌های مشترکی صرف نظر از مذهب مربوط هستند. نخست، اهداف رشد معنوی و توانمندسازی فردی به اندازۀ برآورده ساختن نیازهای مادی مهم است، این دو حوزۀ نیاز گمان می‌رود پیوند دیالکتیکی با یکدیگر داشته باشند. دوم، این طرح‌ها تشخیص‌های بیگانگان را در زمینه توسعه رد می‌کند و بر فرایند بحث و تصمیم گیری در سطح اجتماعات، که با ارزش‌های فرهنگی و معنوی آن‌ها همخوانی داشته باشد اصرار می‌ورزد. سوم، این فرایند لزوماً در برگیرندۀ نقشی مهم برای رهبران مذهبی و اقدامات مذهبی است. چهارم، طرح‌ها به شکل آرمانی افرادی را از طبقات اقتصادی مختلف و از سایر اقشار اجتماعی در کارها دخالت می‌دهند، با این فرض که همگان به آگاهی معنوی نیاز دارند به گونه ای که بتوانند به مسائل اجتماعی کلی بپردازند. سرانجام، در حالی که سازمان‌های دولتی و غیر دولتی بیرونی و منابع مالی آن‌ها ممکن است برای حمایت از طرح‌های به کار گرفته شوند، ارزش‌های بنیادی نباید در نتیجه این مداخله مورد مصالحه قرار گیرد (ملکات واستیوز،۱۳۸۸: ۴۱۸).
وی همچنین با مقایسه رویکرد الهیات رهایی بخش و مارکسیسم معتقد است که هر دوی این‌ها از مشاهده و تجربه بی عدالتی اجتماعی، به ویژه به واسطه تعلق داشتن به یک طبقه خاص، ناشی شده‌اند و به جانبداری از فقرای تحت ستم پرداخته‌اند. هر دو همچنین بر این نکته وقوف دارند که راه حل‌ها مستلزم اقدام جمعی‌اند که با بافت اجتماعی موقعیت مورد نظر متناسب باشد. تضادهای این دو شامل مواد زیر می‌شوند: ۱ انزجار تاریخی مذهب از علم از جمله علوم اجتماعی ۲ انزجار تاریخی مارکسیسم از مذهب ۳ حمایت مارکسیسم ارتدکس از راه حل‌های انقلابی برای بی عدالتی، در حالی که بیشتر مبارزان آزادی بخش مسائل غیر خشونت آمیز دستیابی به تغییر اجتماعی را اشاعه می‌دهند و ۴ تمرکز بیش از حد مارکسیسم بر تعیین کننده بودن طبقه در شکل دهی به شرایط افراد و در نتیجه انکار ارزش و قدرت منحصر به فرد افراد (ملکات و استیوز، ۱۳۸۴: ۴۱۳).
رویکرد اجتماع محور و توسعه
نظریه اجتماع محور به عنوان چهارمین رویکرد توسعه و ارتباطات محصول ستاهای اخیر است. ملکتاب در کتاب ارتباطات توسعه در جهان سوم به نقل از تهرانیان معتقد است این رویکرد بر حفظ اجتماع و رهایی از ساختارهای ظالمانه و وابستگی‌های بیرونی تأکید دارد جنبش‌های رهایی بخش، زنان، زیست محیطی و برخی جنبش‌های جهان سومی مباحثی را سازگارا با اصول نظریه اجتماع محور مطرح ساخته‌اند. این رویکرد در مقایسه با رویکردهای جبر گرایانه اقتصادی و فرهنگی تغییر اجتماعی اهمیت بسیار زیادی برای عامل انسانی قائل است. رویکرد اجتماع محور در واقع برای فرهنگ و تفسیرهای فرهنگی از واقعیت نقش مرکزی قائل اند. اعادۀ نوعی فرهنگ، هویت فرهنگی و حس از دست رفتۀ اجتماع، نقش حیاتی در طرح‌های رهایی بخش جنبش‌های اجتماع محور ایفا می‌کند (ملکات و استیوز،۱۳۸۸: ۴۷۶).
مفهوم مشارکت در رویکرد اجتماع محور یک مفهوم کلیدی است. نگاه مشارکتی به ارتباطات و توسعه طی دهه های گذشته طرفداران بسیاری یافته است و تلاش‌هایی که برای عملیاتی سازی این مفهوم صورت گرفته است طیف وسیعی از پارادایم حاکم یعنی مشارکت به عنوان وسیله تا پارادایم معطوف به بافت و گستره یعنی مشارکت به عنوان هدف را بازتاب می‌دهد. در دیدگاه اخیر که توسط بسیاری از پژوهشگران و دست‌اندرکاران اجرایی مورد حمایت قرار گرفته است. از منظر این دیدگاه، مشارکت یک حق بنیادین بشری است که باید آن را پذیرفت و از آن نه به خاطر نتایج مرتبت بر آن، به که به عنوان یک هدف حمایت کرد. ضرورت‌هایی چون اندیشیدن، بیان خویشتن، تعلق به گروه، شناخته شدن به عنوان یک فرد، محترم بودن، تشویق شدن و شرکت در تصمیم گیری‌های تأثیر گذار در زندگی انسان‌ها همان قدر در توسعه برای افراد اهمیت دارند که اموری چون خوردن، نوشیدن و خوابیدن دارای اهمیت هستند. ملکات همچنین اذعان می‌دارد که مشارکت واقعی باید مشوق فعالیت سیاسی و اجتماعی مردم در همه سطوح باشد. هدف تلاش‌های مشارکتی باید ارتقای بصیرت و بینش مردم در حاشیه مانده باشد و این ارتقا باید در سطحی جهانی در ساختار نابرابر سیاسی و اجتماعی و موقعیتی در جوامع گوناگون رخ دهد (ملکات،۱۳۸۴: ۶۴).
ملکات همچنین ارتباطات را بخش جدایی ناپذیر مشارکت می‌داند و معتقد است اگر توسعه به مردمی مرتبط است که به آن نیازمندند، باید از جایی که نیازها و مشکلات واقعی مردم وجود دارد یعنی در مناطق روستایی، زاغه های شهری و دیگر بخش‌های محروم آغاز شود. مردمی که در چنین مناطقی زندگی می‌کنند باید به نیاز های واقعی خود پی ببرند و شکلات واقعی‌شان را بشناسند. آن‌ها تا حد زیادی به علت مشارکت نکردن در راهبردهای توسعه، که ظاهراً به منظور رفع مشکلات آن‌ها طراحی شده‌اند، قادر به تشخیص مسائل خود نیستند. راهبردهای ارتباطی از پایی به بالا نیز غالب اتو خالی بوده‌اند. به هر حال مشارکت واقعی باید فراتر از اهداف عمل گرایانه ای مانند افزایش تولید، ارتقای آموزش رسمی یا افزایش مصرف و شامل الگوهایی برای کنش‌های سیاسی و اجتماعی مکردم در همه سطوح باشد. هدف مشارکت باید تسهیل آگاهی بخشی مردم به حاشیه رانده شده به نابرابری اجتماعی و سیاسی جهانی و ساختار های منطقه ای در جوامعشان باشد. در واقع از طریق آگاهی بخشی و کنش‌های جمعی است که این مردم می‌توانند نیازهای خود را شناسایی کنند محدودیت‌های بیان نیازهایشان را بشناسند و برنامه ای برای حل مشکلاتشان تدارک بینند. از این رو در این رهیافت، مجراهای ارتباطات برای برقراری گفتگو و برای کمک به مردم در درک یکدیگر و شناسایی مشکلات جمعیشان به کار می‌رود. بنابراین، ارتباطات موتور محرکه آزادسازی از قید و بندهای ذهنی و روانشناختی است که ساختارها و فرایندهای ستمگری برای مردم ایجاد می‌کند. در چنین شرایطی است که ارتباطات کارکرد واقعی خود یعنی آگاهی رسانی یا عمومی کردن مبارزه یک گروه یا اجتماع برای تغییر وضع موجود را پیدا می‌کنند (ملکات و استیوز، ۱۳۸۸: ۴۸۰-۴۷۹).
با توجه به آنچه گفته شد، دیدگاه های مختلفی در حوزه رویکرد اجتماع محور وجود دارد که در این پژوهش به دیدگاه «مجید تهرانیان» و «آمارتیا سن» اقتصاددان شهیر هندی در حوزه خواهیم پرداخت.
دیدگاه مجید تهرانیان
مجید تهرانیان از جمله کسانی که می‌کوشد که واژه توسعه ملی را خارج از چارچوب مفاهیم مادی گرای وارداتی تعریف کند. به عقیده وی توسعه به معنای فرایند ارتقای یک نظام اجتماعی جهت برآوردن نیازهای فزایندۀ عمومی در نیل به سطوح بالاتر بهبود و رفاه مادی و معنوی است. این تعریف تا حدی با مفهوم تکاملی توسعه که این روند را به صورت روندی جهانی، گریز ناپذیر و به طور کلی مثبت تلقی می‌کند تفاوت دارد. توسعه تکاملی با بهره گیری از یک استعاره ارگانیک به دستیابی فزاینده به سطوح بالاتری از تمایز و پیچیدگی و یکپارچگی و نظم دلالت می‌کند. چنین مفاهیمی به طور عمده متکی بر افزایش فزاینده مجموعه ای از شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی یا فرهنگی است که کاربردهای جهان شمول و عام دارند. بعضی از این شاخص‌ها در آمد سرانه، بازده صنعتی، شهرنشینی، تعداد با سوادان، امید به زندگی، تعداد دستگاه تلویزیون در هر هزار نفر جمعیت هستند. تعریف پیشنهادی تهرانیان بدون اینکه سنجش‌های کمی را رد کند، جهان‌شمولی این شاخص‌ها را بدون توجه به خصوصیات و شرایط خاص زیر سؤال قرار می‌دهد. بدین ترتیب، این تعریف، عوامل محقق توسعه را از مقوله های برونزای موفقیت به آگاهی‌های درونزای توسعه منتقل می‌کند. در بسیاری از کشورهای کم‌تر توسعه یافته رشد سریع برخی از شاخص‌های توسعه مانند تولید ناخالص ملی و درآمد سرانه اغلب موجب آلودگی محیط زیست، توزیع نابسامان و نادرست درآمدها و ناهنجاری‌های شدید اجتماعی و روانی شده است. مطالعات اخیر در مورد شاخص‌های توسعه به این رهیافت منجر شده است که به جای تأکید بیش از حد بر بازده مادی بر ابعاد انسانی توسعه بیشتر تأکید کند. اگر عواملی مانند تعدد باسوادان، امید به زندگی، شاخص توزیع درآمد، میزان دسترسی به امکانات و تسهیلات بهداشتی و آموزشی در نظر گرفته شود، موقعیت و مرتبه کشورها به صورت قابل ملاحظه ای با طبقه بندی سنتی درآمدهای سرانه متفاوت خواهد بود. (تهرانیان،۱۹۹۴، ۵-۴).
نگاه وی به جوامع توسعه نیافته بر سه باور و یک امید مبتنی است: نخستین باور اینکه پیشرفت مادی شرط لازم پیشرفت‌های معنوی است ولی شرط کافی نیست. باور دوم اینکه توسعه همیشه هزینه‌هایی در بر دارد ولی می‌توان این هزینه‌ها را با عبرت گرفتن از لغزش‌های دیگران کاهش داد، زیرا در بروز پیامدهای توسعه شرایط و ساخت روابط اجتماعی گناهکار تر از سرشت انسانی و ناگزیری‌های توسعه است. باور سوم این است که کشورهای رو به توسعه در یک موقعیت تاریخی استثنایی قرار گرفته‌اند که با بهره جستن از آن می‌توانند راه نوینی برای رشد و توسعۀ خود برگزینند و در این رهگذر هدف‌ها و الگوهای نوینی پدید آورند. با این سه باور دکتر تهرانیان این امید را دارد که کشورهای رو به توسعه ضمن آوردن تعریفی نو از هدف‌های توسعه حدی برای شهوت بی پایان بشر در راه تسلط بر طبیعت قائل شوند زیرا این راهی است که غرب به خطا پیموده است و دریغ است که یک بار دیگر به تقلید کورکورانه بشر به جای آن که خود را پاره ای از طبیعت بداند و در دامان آن پرورش یابد، علیه آن بپاخیزد و با نابودی طبیعت، خود را نیز به نیستی بکشد (خانیکی، ۱۳۸۳: ۹).
وی در اشاره به پیوند ارتباطات و توسعه به تعریف سنتی ابراهام لینکلن از مردمسالاری به عنوان حکومت مردم بر مردم، به وسیله مردم، و برای مردم رجوع می‌کند و معتقد است توسعه ارتباطات می‌تواند به عنوان گسترش ظرفیت مجاری نظام ارتباطی تعریف شود. «توسعه به وسیله ارتباطات» به معنای به‌کارگیری ظرفیت‌های ارتباطی در جهت ارائه خدمات اجتماعی مانند آموزش از راه دور، پزشکی از راه دور، کتابخانه از راه دور، بانکداری از راه دور و غیره به همراه خدمات معمول و سنتی است. «توسعه برای ارتباطات» بر ارتباط مستقل از قدرت و متکی بر گفتگو میان دولت و جامعه مدنی مبتنی است به طوری که مبنای تصمیم گیری‌های عمومی در «عقلانیت ارتباطی» به جای «عقلانیت ابزاری» است. بنابراین، بر پایه تعریف ارائه شده «ارتباطات و توسعه» به معنی افزایش سطح مردمسالاری اقتصادی (اشغال مولد)، مردم سالاری سیاسی (دسترسی مشارکت) مردمسالاری اجتماعی (گسترش فرصت‌ها) و مردم سالاری فرهنگی (کثرت گرایی) است (تهرانیان،۱۹۹۴ :۶).
همان‌طور که اشاره شد تهرانیان توسعه ملی را مفهومی می‌داند که به بالا رفتن ظرفیت مادی و معنوی نظام ملی و رسیدن به سطوح جدید از پیچیدگی، نظم و نوآوری منجر می‌شود. این تعریف که تمام ابعاد رشد و توسعه در زمینه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، روانی و ارتباطی را در بر می‌گیرد شامل سه گونه عوامل زاینده و بازدارنده و تعیین کننده در فرا گرد توسعه است. (تهرانیان،۱۹۹۴، ۴).
به زعم تهرانیان توسعه ملی از نظر اقتصادی مستلزم افزایش ظرفیت‌های تولیدی به عنوان عامل زاینده، فرسایش منابع طبیعی به عنوان عامل بازدارنده و نهایتاً بالا رفتن سطح زندگی به عنوان عامل تعیین کننده است.
از نظر سیاسی توسعه را می‌توان افزایش کارایی سازمان‌های سیاسی برای حل و فصل تضادهای منافع و گروهی جامعه دانست. این امر نخست نیازمند تحرک سیاسی و اجتماعی ست (عامل زاینده) که با نابسامانی‌های جغرافیایی، اجتماعی و روانی همراه است. (عامل بازدارنده) اما نهایتاً این تضادها از راه ایجاد سازمان‌های موثر مشارکت تا حدودی خردمندانه حل و فصل می‌شوند (عامل تعیین کننده) و اعمال زور و تهدید در سیاست کاهش می‌یابد.
از نظر اجتماعی گسترش ظرفیت‌ها ساخت‌ها و کار ویژه های اجتماعی نتیجه توسعه است که خود مستلزم ایجاد نظام عقلانی و قانون اداری ست (عامل زاینده) اما چنین تشکیلات اداری و نظام حقوقی متناسب معمولاً موجب پیدایش جامعه ای یکسان، همرنگ گرا و بی روح می ورد (عامل بازدارنده) از این رو حل و فصل تضادها را باید در فراگرد یکپارچگی اجتماعی به عنوان عامل تعیین کننده جستجو کرد.
از نظر فرهنگی فراگرد توسعه مستلزم عبور از فرهنگ بسته سنتی به فرهنگ باز عقلانی است و این خرد ورزی (عامل زاینده) در حاکمیت مطلق، بیگانگی از خویش و دیگران را به وجود می‌آورد (عامل بازدارنده) لذا حل و فصل این تضاد در آفرینش‌های فرهنگی، هنری، علمی و اقتصادی نهفته است. (عامل تعیین کننده).
از نظر روانی ریشه رشد فردی در شکوفایی استعدادهای فردی ست. (عامل زاینده) ولی در تعارض سیر شکفتن فردی با سیر اجتماع پذیری به ویژه در جامعه انبوه به شکل رفتارهای مکانیکی، دنباله روانه و اجتماع پسندانه بروز پیدا می‌کند. (عامل بازدارنده) حل و فصل این تضاد را می‌توان در تحقق فراگرد سازگاری فرد و جامعه جستجو کرد.
از نظر ارتباطی توسعه فراگردی ست که با تقویت و تعمیم ارتباطات اجتماعی به عنوان عامل زاینده در درون خود نوعی تا همسازی جمعی را دامن می‌زند (عامل بازدارنده) اما نهایتاً باید در سطوح نوین همسازی های تازه را سازمان دهد (عامل تعیین کننده) (خانیکی،۱۳۸۳: ۱۲-۱۱).

مقدمه:
بحران­های مالی یکی از پدیده ­های رایج در طول حیات اقتصادی کشورها است. نحوه مقابله با بحران و کاهش تبعات منفی آن، از مهم­ترین دغدغه­ های کشورهای درگیر بحران بوده است. اکثر کشورها، اقدامات پیشگیرانه از وقوع بحران و جلوگیری از سرایت آن به اقتصادشان را در نظر داشته اند.
بحران­های مالی در کشورهای جنوب شرقی آسیا، آرژانتین، برزیل، مکزیک و غیره از جمله بزرگ­ترین بحران­های مالی در دهه­های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ بوده ­اند. کشورهای درگیر بحران، سیاست­های مختلفی نظیر کاهش یا افزایش نرخ بهره، اصلاح مقررات بازار سرمایه، تزریق پول به اقتصاد و غیره را به منظور پیشگیری و یا درمان بحران­های مالی مورد توجه قرار داده­اند. در این میان ساختار اقتصادی کشورها در انتخاب سیاست­های مقابله با بحران­های مالی نقش اساسی داشته است. بحران اخیر که از سال ۲۰۰۷ شروع شد، با وسعت بیشتر، در سال ۲۰۰۸ شدت یافت و اقتصاد جهانی را مورد هدف قرار داده است. کشورهای درگیر بحران، سیاست­های مختلفی را برای مقابله با این بحران تدوین نموداند.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

طی بحران اقتصادی، کشورها معمولا سیاست محدود کردن واردات و کمک به گسترش تولید داخلی را پیش گرفته­اند؛ این امر باعث تقویت بازار رقابتی در بین کالاهای داخلی شده است. در زمان بحران اقتصادی با روی آوردن یک کشور به سیاست محدود کردن حجم تجارت، سایر کشورها نیز این سیاست را اتخاذ کردند و سیاست­های تجاری کل جهان را فرا گرفت. از اکتبر ۲۰۰۷، زمانی که بحران مالی شروع شد؛ کشورها انواع مختلف سیاست­های محدود کننده­ تجارت را اعمال کردند. مثلا در کشورهای اروپایی همچون فرانسه، آلمان و انگلستان واردات خودرو را به طور کامل متوقف شد. همچنین اکثر کشورها بر واردات تعداد زیادی از کالاها، تعرفه­های سنگینی وضع کردند. استاندارد­های اجباری برای برخی از کالاها همچون فولاد و فلزات دیگر وضع شد؛ این استانداردها به صورت منحصر به فرد اعمال شد مثلا: (^[۱۰۰]JIS) استاندارد صنایع ژاپن، (BIS^[101]) دفتر استاندارد هند و سایر استانداردها که باعث محدود شدن مبادله بین کشورها شد (سازمان جهانی گردشگری و سفر،۲۰۱۰).
این فصل در چهار بخش تنظیم شده است. بخش اول به بیان مفاهیم خدمات، تجارت خدمات، گردشگری و بحران مالی پرداخته شده، در بخش بعدی با بررسی ارتباط بحران مالی و تجارت زمینه­ای مناسب برای طرح الگو فراهم خواهد شد. در بخش سوم شواهدی از اثرگذاری بحران مالی بر گردشگری در سطح جهانی و منقطه­ای ذکر شده است. در بخش آخر، مروری بر مطالعات انجام شده صورت خواهد گرفت و این فصل با خلاصه و جمع بندی پایان می پذیرد.
۲-۱- مباحث نظری:
۲-۱-۱- تعریف خدمات:
در زندگی روزمره، تمایز مابین “کالاها” که قابل خریداری بوده و ویژگی­های مادی آن­ها دقیقا قابل توصیف است و “خدمات” که جهت بهبود سلامتی، تعمیر وسیله نقلیه، تفریح، انجام یک پرداخت و یا انجام سرمایه گذاری مالی مورد درخواست، امری آسان است. همچنین برای تعریف “خدمات” نباید صرفا آن­ها را در مقابل کالاهای مادی قرار داد. ویژگی­هایی از جمله مادی بودن، عدم قابلیت ذخیره­سازی و همزمانی تولید و مصرف، اموری نسبی بوده و می ­تواند در اثر پیشرفت­های تکنولوژیک تغییر یابد. خدمات به عنوان یک محصول از فرایند تولید آن قابل تمیز نیست و نتیجه یا اثر خدمت از ذینفع آن جداناپذیر بوده و نمی­تواند موضوع داد و ستد جدیدی واقع شود. بر همین اساس، طبقه ­بندی خدمات عبارت از طبقه بندی فعالیت­های که می ­تواند ماهیت انواع فعالیت­های خدماتی را توصیف نمود و نه طبقه ­بندی فرآورده ­ها (که تعریف و اندازه ­گیری آن­ها دشوار است). در طبقه بندی استاندارد بین المللی صنعتی تمام فعالیت­های اقتصادی (ISIC)، جزئیات بسیار کمی درباره فعالیت­های خدماتی که حدود۵۰ تا ۷۵ درصد کلیه­ فعالیت­های اقتصادی را در بر می­گیرد به چشم می­خورد )صمصامی،۱۳۷۱). در حال حاضر به موجب موافقتنامه­های عمومی تجارت خدمات (GATS) خدمات به ۱۲ بخش به شرح زیر تقسیم می­ شود: خدمات تجاری (خدمات حرفه­ای، خدمات مرتبط با فن­آوری اطلاعات، تحقیق و توسعه)، خدمات ارتباطات، خدمات ساختمان و مهندسی، خدمات توزیع، خدمات آموزشی، خدمات زیست محیطی، خدمات مالی (بانکداری، بیمه و تمام خدمات مربوط به سهام و اوراق بهادار)، خدمات بهداشتی و درمانی، خدمات توریسم و گردشگری، خدمات تفریحی، فرهنگی و ورزشی، خدمات حمل و نقل، سایر خدمات. لازم به ذکر است که سازمان جهانی تجارت این ۱۲ بخش را به ۱۵۵ زیر بخش تقسیم کرده است. با الهام از تقسیم بندی فوق طبقه ­بندی گرایش­های ۲۲ گانه تعاونی­های خدماتی در بخش تعاون انجام شده است که تا حد زیادی کلیه خدمات فوق الذکر را پوشش می­دهد.
بخش خدمات با احتساب دو سوم تولید، یک سوم اشتغال و در حدود یک پنجم تجارت جهانی در بسیاری از کشورها به بزرگ­ترین بخش تبدیل شده است (مولر و همکاران^[۱۰۲]، ۲۰۱۰). روند کنونی صاردات و واردات خدمات در ایران حاکی از آن است که زنجیره تجارت خدمات گسترش یافته است. در نمودار (۲-۱) این روند نشان داده شده است. این زنجیره در اثر ارتباط متقابل فعالیت­­های مختلف بطور فزاینده­­ای پیچیده می­گردد، به طوری که بیش از ۵۰ درصد خدمات تولیدی توسط خود موسسات خدماتی مورد استفاده قرار می­گیرد.
نمودار (۲-۱): روند صادرات و واردات خدمات در ایران
منبع: بانک جهانی، ۲۰۱۳
به طور کلی خدمات دامنه وسیعی از فعالیت­ها و تولیدات از جمله خدمات مالی، گردشگری، بیمه­ای، درمانی، حمل و نقل، ارتباطات، توزیع، آموزشی، زیست محیطی، اجتماعی، فرهنگی و ورزشی را شامل می­ شود. اهمیت فزاینده­ی اقتصاد خدمات موجب می­ شود. که در اواسط دهه ۱۹۳۰ این بخش بعنوان سومین بخش اقتصاد بحساب آید (کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل ^[۱۰۳]،۱۹۸۹). در مقابل بخش اول (کشاورزی، ماهیگیری، شکار، دامپروری و جنگلداری) و بخش دوم (معدن، صنعت، ساختمان، فعالیت­های عام المنفعه، گاز و برق)، بخش خدمات به عنوان یک بخش باقیمانده و با ماهیت غیر تولید مادی، در نظر گرفته شده است. این طبقه ­بندی نه تنها از سوی سازمان ملل متحد، صندوق بین المللی پول و چند سازمان بین المللی دیگر مورد استفاده قرار گرفت، بلکه کشورهای متعددی نیز از این طبقه بندی در حساب­های ملی خود استفاده کردند (کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل ،۱۹۸۹).
در دهه­ ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ عبارت “تجارت خدمات” به ندرت در نشریات علمی آن زمان به چشم می­خورد، اهمیت یافتن بخش خدمات خدمات به دو دلیل است: اولا، داد و ستد خدمات بخش مهمی از معاملات اقتصادی جهان را تشکیل می­دهد. پیش ­بینی شده است که تا سال ۲۰۲۰ خدمات ۵۰ درصد تجارت دنیا را تشکیل خواهد داد ( کمالی اردکانی و نصیری،۱۳۸۳). دلیل دوم اهمیت یافتن بخش خدمات که تاثیر عمده­ای در بازنگری به این بخش داشته است، کشف ارتباط خدمات با فرایند تولید و نیز فرایند توسعه اقتصادی است. خدمات نقش عمده­ای در بخش تولیدات صنعتی و دیگر بخش­های اقتصاد دارد. بخصوص نقش آن دسته از خدماتی که اصطلاحا خدمات تولیدی نام گرفته است حائز اهمیت بوده، زیرا این نوع خدمات در رقابت­پذیر کردن کالاها نقش بسزایی داشته و در رابطه با صادرات خدمات نیز نقش دارند (صمصامی،۱۳۷۱).
اهمیت خدمات در بخش­های مختلف به گونه ­ای است که حتی در بخش تولید کالا سهم عمده ارزش افزوده ناشی از نهادهای خدماتی است. نهادهای خدماتی عبارتند از نهادهای اولیه مانند فعالیت­های تحقیق و توسعه، نهادهای در حین کار مانند خدمات حسابداری، فنی و مهندسی، مشاوره، نهادهای پایان کار مانند تبلیغات، بسته بندی، انباردارای، بازاریابی.
۲-۱-۲- تجارت خدمات:
در عالم واقع، خدمات به خصوص حمل و نقل، گردشگری و خدمات مالی بین المللی از دیرباز بخش مهمی از محیط تجاری را تشکیل داده است؛ لیکن تصور شده است که اصولا خدمات قابل تجارت نیست. با مد نظر قرار دادن تعریف تجارت خارجی در شکل اصلی آن یعنی مبادله اقتصادی میان افراد مقیم وغیر مقیم اعم از شرکت­ها یا افراد می­توان این موضوع را بررسی کرد. برای تجارت کالا این مفهوم نسبتا مشخص است، زیرا تولید کنندگان در یک کشور اقامت دارند و کالاها از مرز عبور می­ کنند و به کشور دیگر می­روند. در مورد خدمات وضعیت پیچیده­تر است، زیرا در بسیاری از موارد عرضه­کننده و مشتری باید در یک مکان باشند.
تجارت خدمات به مفهوم عرضه خدمات به چهار صورت انجام می­ شود. عبور از مرز: از قلمرو یک کشور عضو به قلمرو هر عضو دیگر. مصرف در خارج: در قلمرو یک کشور عضو به مصرف کننده هر کشور عضو دیگر. حضور تجاری: توسط عرضه کننده یک کشور عضو از طریق حضور تجاری در قلمرو یک کشور عضو دیگر. انتقال اشخاص حقیقی: توسط عرضه­کننده یک کشور عضو از طریق حضور اشخاص حقیقی یک کشور در قلمرو عضور دیگر.
سهم این الگوهای چهارگانه از کل تجارت خدمات جهان به شرح زیر است:

1. 1. عبور مرزی:۲۵ تا ۳۰%

1. 1. مصرف در خارج: ۱۰ تا ۱۵%

1. 1. حضور تجاری: ۵۵ تا ۶۰%

1. 1. حضور اشخاص حقیقی در خارج: کمتر از ۵% ( کمالی اردکانی و نصیری،۱۳۸۳).

به طور کلی بسیاری از کشورهای پیشرفته، سرمایه­داری از موقعیت نسبی مستحکمی در حوزه­ هایی از تجارت خدمات خود بهره مند هستند که البته در بسیاری از موارد، این موقعیت نسبی مستحکم به مرور زمان با تغییراتی مواجه گردیده است که خود نمایشگر تغییر وضعیت رقابتی این کشورها و جنبه­ های پیچیده­تر تکمیل تجارت دوجانبه­ی آن­هاست. در برخی از کشورهای در حال توسعه بخش خدمات در تجارت خارجی نقش چندان مثبتی نداشته و تجارت خارجی آن­ها بر روی صادرات کالاها متمرکز است. با این وجود در مورد بسیاری از کشورهای در حال توسعه، درآمدهای بخش گردشگری و نیز درآمدهای ناشی از اشتغال نیروی کار آن­ها در خارج از کشور مثبت است. به دیگر سخن، این کشورها وابسته به حرکت اشخاص به سوی خارج از مرز بعنوان ارائه ­دهندگان خدمات و ورود اشخاص به درون مرز به عنوان خریداران خدمات یا گردشگر است.
یکی از ویژگی­های تجارت خدمات آن است که صادر کنندگان خدمات نمی دانند در حال صادر ­کردن هستند. این موضوع به خصوص در مورد شیوه مصرف در خارج صادق است. در این شیوه شرکت­های خدماتی با عرضه خدمات به شرکت­های خارجی مقیم داخل، کسبه و تجاری که موقتا در بازار حضور دارند و همچنین دفاتر محلی موسسات بین المللی، درآمد ارزی کسب می کنند بدون آنکه این فعالیت­ها را صادرات بدانند.
ویژگی دیگری که برخی از خدمات دارند این است که کیفیت و حسن شهرت در مورد آن­ها، حتی مهم­تر از کالاهاست که از طریق نام­ها و علائم خاص تجاری جلوه کرده ­اند. این موضوع همراه با عوامل تکنولوژیکی، در حیطه­های دیگری از خدمات می ­تواند ورود تازه واردان به بازار جهانی خدمات را با اشکال روبرو سازد. همچنین عوامل فرهنگی نیز می ­تواند در مورد بخش­هایی از خدمات بعنوان یک مزیت قلمداد شود.
سهم هر یک از بخش­های خدمات در تجارت خدمات هر کشور متفاوت است، زیرا که برخی از خدمات سرمایه بر، برخی کاربر و برخی متکی به تکنولوژی هستند که با توجه به شرایط اقتصادی هر کشور، خدمات خاصی مزیت نسبی یافته و سهم بیشتری از تجارت خدمات آن کشور را در بر می­گیرد. مثلا در انگلستان درآمدهای خدماتی بیشتر از طریق خدمات مالی نظیر بانکداری، بیمه و خدمات مشاوره­ای بدست می ­آید. درآمد­های خدماتی بلژیک بیشتر مربوط به خدمات پردازشی است و کشور فرانسه درآمدهای خدماتی خود را مدیون خدمات گردشگری و خدمات فنی، فعالیت­های مهندسی و مدیریتی است. در کشور سوئیس نیز خدمات گردشگری و خدمات بانکی نقش قابل توجهی در درآمدهای خدماتی دارند ( کمالی اردکانی و نصیری،۱۳۸۳). در صورتی که در کل اقتصاد جهانی سهم هر یک از زیرشاخه­های خدمات مشخص شود؛ گردشگری و خدمات مالی سهم بسیار بالایی دارند. به نظر می­رسد که بتوان گردشگری و خدمات مالی را شاخصی برای بخش خدمات در نظر گرفت. در ایران حدود ۵۲% کل واردات خدمات و ۲۶% صادرات خدمات از بخش گردشگری و سفر می­باشد (سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل،۲۰۱۳). اگر چه گردشگری و فعالیت­های وابسته به آن در دنیا و حتی در کشورمان از دیر زمان آغاز شده لکن در ایران تا به امروز فعالیت­های اقتصادی و فرهنگی نسبت به اهمیت و وسعت موضوع درباره گردشگری صورت نگرفته است.
منافع حاصل از توسعه صادرات خدمات در شش مورد به شرح زیر است. ۱) توسعه صادرات خدمات باعث گسترش و توسعه استفاده از فعالیت­های خدماتی تخصصی از جمله فعالیت­های حرفه­ای و مشاوره­ای می­گردد. ۲)فعالیت­های خدماتی منجر به کاهش آلودگی­های زیست محیطی می­گردند به طوری که بخش خدمات را جزء صنایع پاکیزه به حساب می­آورند. لذا با توجه به هزینه­ های سنگین انواع آلودگی­های زیست محیطی که در تولید ناخالص ملی هم به حساب نمی­آیند گسترش بیشتر فعالیت­های خدماتی منجر به کاهش زیان­های جانبی گسترش صنایع مختلف می­ شود. ۳) فعالیت­های خدماتی اغلب با سرمایه گذاری اولیه پایینی به نتیجه می­رسند بنابراین گسترش فعالیت­های خدماتی منجر به شکل­ گیری بنگاه­های کوچک و متوسط می­گردد. تشکیل این نوع بنگاه­ها که با ویژگی­های بخش تعاون سازگارتر است را می­توان از طریق گسترش تعاونی­های خدماتی دنبال نمود. ۴) صادرات خدمات منجر به ایجاد اشتغال برای فارغ التحصیلان دانشگاه­ها می­گردد زیرا که در کشورهای در حال توسعه به دلیل توسعه نیافته بودن صنایع امکان بهره­ گیری از توان فارغ التحصیلان دانشگاه­ها فراهم نیست اما صادرات خدمات دریچه است رو به اقتصاد بین الملل که امکان ایجاد اشتغال برای هر نوع نیروی کاری را فراهم می­سازد. ۵) صادرات خدمات منجر به رشد کیفیت خدمات ارائه شده می­ شود و در نتیجه ارزش افزوده کالاهای صنعتی و منابع طبیعی نیز افزایش می­یابد زیرا خدماتی نظیر تحقیق و توسعه زمینه­ ساز صدور کالاهای با کیفیت است. ۶)صادرات خدمات زمینه ­های اشتغال­زای قشر وسیعی از افراد را فراهم می­سازد به طوری که با گسترش خدمات ارتباطی راه دور می­توان زمینه ­های ایجاد کار از راه دور^[۱۰۴] را فراهم نمود و به این طریق مشارکت زنان و دانشجویان و سایرافراد را فراهم آورد (کریمی،۱۳۸۱).
۲-۲- تعریف گردشگری و حقایق آشکار شده در این زمینه:
۲-۲-۱- مفهوم گردشگری
از دیدگاه اقتصاددانان، گردشگری صنعتی است که موجب انتقال بخشی از قدرت خرید مردم مرفه به دیگر مردم می­گردد و به لحاظ قابلیت تحرک در تولید و توزیع و ایجاد خدمات گوناگون، افزایش سرعت گردش پول و گسترش بازارهای صادراتی و ایجاد اشتغال به عنوان یکی از مهم­ترین منابع درآمد به شمار می ­آید. تحلیل اقتصادی گردشگری بین المللی متکی بر تعاریف صحیح و مقبول جهانی است که مشخصات گردشگری بین المللی را توصیف نموده و حرکت­های مختلف گردشگری را طبقه ­بندی و تاثیر اقتصادی آن­ها را به همراه فعالیت­های اقتصادی که ایجاد می­ کنند بیان نماید.
سازمان جهانی گردشگری سه نوع گشت را از یکدیگر متمایز می­نماید:
-گشتهای برون مرزی، که شامل مسافرت افراد مقیم در کشوری به کشورهای دیگر است.
-گشت­های درون مرزی، که شامل مسافرت افراد غیر مقیم کشوری در داخل آن کشور است.
- گشت­های محلی، که شامل مسافرت افراد مقیم کشور در داخل آن کشور است.
گردشگری بین المللی متشکل از گشت­های درون مرزی و برون مرزی است.
گردشگری گونه‌های گوناگونی دارد:
گردشگری تفریحی: رایج­ترین نوع جهانگردی. گردشگری درمانی: برای بهره‌گیری از آب­های گرم معدنی یا برای بهره‌گیری از امکانات تشخیصی و درمانی کشورهای دارای این ظرفیت. گردشگری مذهبی: زیارت و حج و سفرهای دینی بودائیان و هندویان و غیره. گردشگری بازاری: سفر گردشی به منظور جانبی خرید و فروش کالا. گردشگری همایشی: برای شرکت در همایش‌ها و بازدید از مناطق. گردشگری الکترونیک: همان e-tourism که در بر­گیرنده اطلاعات و انجام بخش اعظم سفر به صورت مجازی است. بوم­گردی (اکوتوریسم): گردش در طبیعت. گردشگری ورزشی : به منظور انجام ورزشی خاص یا مسابقات بین المللی.
تعاریف اساسی گردشگری در سازمان ملل متحد و طی کمسیون آمار سازمان ملل متحد در سال ۱۹۶۸ انجام شده است. در سال ۱۹۹۱ این تعاریف در کنفرانس سازمان جهانی گردشگری واقع در اتاوا^[۱۰۵] بازنگری شد و برخی از پیشنهادها به آن اضافه گردید و از طرف بسیاری از کشورها پذیرفته شد. سازمان جهانی گردشگری این پیشنهادها را در گزارشی به نام (توصیه­هایی در مورد آمارهای گردشگری) به چاپ رسانیده است. گردشگری بین المللی اینگونه توصیف شده است؛ بازدید کننده ­ای که طول اقامت او در یک کشور، ۲۴ ساعت یا بیشتر باشد، و حداقل یک شب را در کشور بازدید شده بگذراند و انگیزه­ او برای مسافرت یکی از دلایل زیر باشد.
الف. گذراندن اوقات فراغت (سرگرمی، تعطیلات، درمان، مطالعه، امور مذهبی یا ورزشی).
ب. ماموریت­های شغلی، خانوادگی یا بازرگانی.
جریان گردشگری بین الملل پویاترین مبادلات اقتصادی را که ممکن است بین کشورها اتفاق افتد، به وجود می ­آورد. گردشگری بین المللی به خصوص در کشورهای اروپایی به ویژه کشورهای جنوبی مانند فرانسه، ایتالیا، پرتغال و یونان از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ به طور کلی بیانگر بالاترین کمک صادراتی به تراز پرداخت­های آن کشورها می­باشد. بنابراین، این کشورها نسبت به ترقی و تنزل ارزش و حجم جهانگردی بسیار حساس هستند. به هر حال روند­ها در حال تغییر هستند و کشورهای جدید صنعتی که اصولا شامل کشورهای آسیایی (تایلند، مالزی، سنگاپور و هنگ کنگ) است، سریع­ترین رشد را در زمینه گردشگری بین المللی دارند. ده کشوری که بیشترین حجم ورود گردشگر بین المللی را دارند به ترتیب فرانسه، ایالات متحده آمریکا، چین، اسپانیا، ایتالیا، ترکیه، آلمان، بریتانیا، روسیه و مالزی است. ده کشور اول که فرستنده­ی بیشترین گردشگر می­باشند به ترتیب ایالات متحده آمریکا، اسپانیا، فرانسه، چین، ماکائو (چین)، ایتالیا، آلمان، بریتانیا، هنگ کنگ (چین)، استرالیا است (سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل،۲۰۱۳).
صادرات گردشگری یک مولفه­ی کلیدی برای نشان دادن جایگاه گردشگری است. در سال ۲۰۱۲ حدود ۴۰۵۸۵ بیلیون دلار صادرات حاصل از گردشگری بوده است. در سال ۲۰۱۳ این مقدار با نرخ رشد ۳٫۱% تنزل داشت و حجم رود گردشگر بین المللی برای ایران نیز کاهش داشت و به ۳۱۵۲۰۰۰ رسید (انجمن جهانی سفر و گردشگری، ۲۰۱۳). طبق آخرین آمار منتشر شده از سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل، سهم گردشگری از صادرات خدمات در ایران به طور متوسط ۲۵% است. انجمن جهانی سفر و گردشگری برای سال ۲۰۳۰ حجم گردشگر ورودی ایران را ۴۳۱۹۰۰۰ پیش ­بینی کرده است. نمودار (۲-۲) ورود و خروج گردشگر و حجم صادرات حاصل از این صنعت را نشان می­دهد.

تکنیک تاپسیس فازی، تعمیمی از تکنیک تاپسیس در محیط فازی است. تکنیک تاپسیس را هوانگ و یون^[۷۲] در ۱۹۸۱ مطرح کردند. منطق زیربنایی تاپسیس، تعریف راه‌ حل ‌های ایده‌آل مثبت و منفی است. راه‌حل ایده‌آل مثبت، معیارهای از نوع سود را حداکثر و معیارهای از نوع هزینه را حداقل می کند. راه‌حل ایده‌آل منفی، معیارهای از نوع هزینه را حداکثر و معیارهای از نوع سود را حداقل می‌کند. گزینه بهینه، نزدیک‌ترین گزینه به راه‌حل ایده‌آل مثبت و دورترین گزینه از راه‌حل ایده‌آل منفی است. به طور خلاصه، راه‌حل ایده‌آل مثبت، ترکیبی از بهترین ارزش‌های قابل دسترس معیارهاست، در حالی که راه‌حل ایده‌آل منفی، شامل بدترین ارزش‌های قابل دسترس معیارهاست.
(۳-۱۲)
و W=[w₁,w₂,…,w_n].
در اینجا A₁ ,A₂ ,… ,A_m گزینه‌های ممکن هستند که کارشناسان باید ارزیابی نمایند. C₁ ,C₂ ,… ,C_n معیارهایی هستند که در مقابل عملکرد گزینه‌ها در نظر گرفته شده‌اند. G_ij رتبه شاخص مورد نظر گزینه A_i در برابر معیار C_j و W_j وزن C_j می‌باشد. در فرایند ارزیابی، این وزن‌ها درجه اهمیت معیارهای ارائه شده توسط کارشناسان از طریق بررسی‌ها و ارزیابی‌های ذهنی ـ را با واژه‌های زبانی نشان می‌دهند. این وزن‌های زبانی به خیلی کم(VL)، کم(L)، متوسط(M)، بالا(H) و خیلی بالا(VH) تقسیم و از طریق پرسشنامه جمع‌ آوری می‌شوند. (تقی زاده و فضلی، ۱۳۹۰)
فرض می‌کنیم b_ij(e) ارزش شاخص نمایانگر j را در دوره e نشان می‌دهد که در آن i=1,2,…,m ، j=1,2,…,n و e=1,2,…,t هستند.
با توجه به مفهوم اعداد فازی مثلثی، G_ij را تعریف می‌کنیم:
(۳-۱۳)
که در آن:

لذا [G_i1,G_i2,…,G_in] رتبه‌های عملکرد گزینه A_i را در n معیار نشان می‌دهند.
با بهره گرفتن از عملگرهای MAX و MIN، راه‌ حل ‌های ایده‌آل مثبت (A⁺) و ایده‌آل منفی (A^-) برای مجموعه گزینه‌ها شناسایی می‌شوند.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

A^- =[G₁^-,G₂^-,…,G_n^-]
(۳-۱۴) A⁺ =[G₁⁺,G₂⁺,…,G_n⁺]
در روابط بالا G_n^- و G_n⁺ که اعداد فازی مثلثی به صورت رابطه (۱۷-۳) می‌باشند، به ترتیب از کمترین و بیشترین مقادیر g^l_ij ، g^m_ij و g^r_ij برای گزینه n ام تشکیل شده‌اند.
واضح است که برای i=1,2,…,m و j=1,2,…,n رابطه (۱۹-۳) برقرار است:
(۳-۱۵)
d_ij^- و d_ij⁺، به ترتیب، نشان‌دهنده فاصله G_ij از G_j^- و G_j⁺ هستند که با بهره گرفتن از فرمول‌های (۳-۱۶) و (۳-۱۷) محاسبه می‌شوند:
(۳-۱۶)
(۳-۱۷)
برای تعیین ضریب اهمیت معیارهای مختلف تصمیم‌گیری، از اعداد فازی استفاده می‌شود. در این صورت  یک عدد فازی مثلثی است که وزن‌های زبانی بیان شده توسط خبره E_k در مورد معیار C_j را به صورت فازی بیان می‌کند: (j=1,2,…,n و k=1,2,…,p)
W_j را به عنوان میانگین وزن معیار C_j در نظر می‌گیریم و آن را با بهره گرفتن از رابطه (۳-۱۸) محاسبه می‌کنیم:
(۳-۱۸)
علائم  و  نشان‌دهنده ضرب و جمع فازی هستند.
D_i^- و D_i⁺، به ترتیب، فاصله وزین گزینه A_i را از راه‌حل ایده‌آل مثبت و راه‌حل ایده‌آل منفی بیان می‌کنند و با بهره گرفتن از روابط (۳-۱۹) و (۳-۲۰) به دست می‌آیند.
(۳-۱۹)
(۳-۲۰)
فاصله A_i از A^- و A⁺ به صورت بردار [D_i^- , D_i⁺] نشان داده می‌شود. (i=1,2,…,m)
برای محاسبه راه‌ حل ‌های ایده‌آل مثبت و منفی، نیازمند تعریف پارامترهای ND^- ، ND⁺ ، PD^- و PD⁺ هستیم که به صورت روابط زیر تعریف می‌شوند.

برای بردار فاصله  ، راه‌حل ایده‌آل منفی،  و برای راه‌حل ایده‌آل مثبت،  است. A_i^- و A_i⁺، به ترتیب، نشان‌دهنده فاصله‌های  تا  و  هستند که با بهره گرفتن از روابط زیر به ‌دست می‌آیند.

در نهایت، ضریب نزدیکی گزینه A_i که با A_i^* نشان داده می‌شود، با بهره گرفتن از رابطه (۳-۲۱) محاسبه می‌گردد.
(۳-۲۱)
واضح است که  است. اگر  باشد، گزینه A_i راه‌حل ایده‌آل مثبت و در صورتی که  ، گزینه A_i راه‌حل ایده‌آل منفی خواهد بود. لذا می‌توان رتبه‌بندی گزینه‌های مختلف را با توجه به میزان نزدیکی به راه‌حل ایده‌آل مثبت و دوری از راه‌حل ایده‌آل منفی انجام داد.
۳-۶-نحوه تعریف پارامترها و توسعه فازی مقیاس ساعتی
برای ساخت ماتریس قضاوت، از اعداد فازی مثلثی متقارن  تا  از طریق تکنیک مقایسه زوجی استفاده می‌شود.
جدول صفحه بعد، پارامترهای تابع ویژگی اعداد فازی مورد استفاده را تعریف می‌کند.(طالبی و ملاطایفه، ۱۳۹۰)
جدول ۳-۱ : پارامترهای تابع ویژگی اعداد فازی

زمانی فرد جهودی با موبد زرتشتی، در راهی هم‌سفر بودند. جهود، مردی تنگدست بود و مرکب و توشه‌ای نداشت. موبد زرتشتی، شتر و اسباب سفر با خود داشت. موبد زرتشت از جهود پرسید: مذهب و اعتقاد تو چیست؟ جهود گفت: می‌دانم که آفریدگاری دارم که او مرا خلق کرده و او را می‌پرستم. به او پناه برده و روزی خود را از او می‌خواهم و همه‌ی نیکی‌ها را برای خود و کسانی که به دین من هستند، می‌خواهم و ریختن خون کسانی که به دین من نیستند را، حلال می‌دانم. سپس جهود از موبد سؤال کرد که اعتقاد تو چیست؟ موبد گفت: من برای خود و همه‌ی مردم خوبی می‌خواهم و برای هیچ آفریده‌ای بد نخواسته و به دوست و دشمن خوبی می‌کنم. بدی را با خوبی پاسخ می‌دهم، زیرا می‌دانم که برای خدا، کوچک‌ترین اعمال مردم پوشیده نمی‌ماند و او به نیکوکاران، پاداش و به بدکاران، عذاب می‌دهد. جهود گفت: اعتقاد خوبی داری، امّا ای کاش این ادّعا راست بود! موبد گفت: چیزی از من دیدی؟ جهود گفت: من هم مثل تو انسان هستم، امّا پیاده و گرسنه با تو راه می‌روم و تو بر مرکب نشسته‌ای و به من کمکی نمی‌دهی، پس معلوم است که تو به اعتقادات خود عمل نمی‌کنی. موبد تحت تأثیر قرار گرفت. از شتر پیاده شد و توشه‌ی خود را با جهود همراه خوردند، سپس مرکب را در اختیار جهود قرار داد و با هم می‌رفتند. جهود وقتی اثر خستگی را در موبد دید، شتر را به سرعت تاخت و موبد را تنها گذاشت. موبد هرچه فریاد زد که خوبی مرا با بدی جواب نده، بی‌فایده بود. جهود گفت: پیش از این به تو گفته بودم که هر کس در آیین من نباشد، ریختن خون او حلال است. این را گفت و رفت. موبد رو به آسمان کرد و گفت: خدایا به آنچه اعتقاد داشتم، عمل کردم. می‌دانم که تو نیکوکاران را ثواب و بدکاران را جزا می‌دهی، حقّ مرا از این ظالم بگیر! هنوز موبد فرسنگی راه نرفته بود که شتر را دید در حالی که جهود را به زمین انداخته و رسیدن موبد را انتظار می‌کشد. موبد سجده‌ی شکر به جا آورد و بر شتر نشست و می‌خواست برود، امّا جهود التماس کرد که مرا با خود ببر و تنها نگذار، اگر من بد کردم به خودم کردم و تو از نیکی، بدی ندیده‌ای! موبد او را برداشت و به شهر برد. مراد از این حکایت، این است که هر کس به خاطر خدا نیکی کند، نیکی هرگز در درگاه خداوند بی‌پاداش نمی‌ماند.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

حکایت دوم: پشیمانی انوشیروان
روزی انوشیروان از بزرگمهر خشمگین شد و خواست او را زندانی کند. پس، از او پرسید: یک جایی انتخاب کن که همیشه آنجا باشی، لباسی انتخاب کن که همیشه آن را بپوشی و غذایی انتخاب کن که همیشه آن را بخوری. او سردابه‌ی خانه‌ی خود را انتخاب کرد که در تابستان، سرد است و در زمستان، گرم و از لباس‌ها، پوستین را انتخاب کرد و از غذاها شیر، که غذای کودکان است. با این رنج، مدّت‌ها در حبس بود، تا اینکه چشم‌هایش نابینا شد. سرانجام روزی پادشاه روم فرستاده‌ای همراه با جعبه‌ی سربسته نزد انوشیروان فرستاد و گفت: اگر قبل از باز کردن جعبه بگویی در این جعبه چیست، به تو مالیات می‌دهم، وگرنه تو بر من تسلّطی نخواهی داشت! انوشیروان می‌دانست که فقط بزرگمهر می‌تواند این کار را بکند. پس او را آزاد کرده و معذرت‌خواهی کرد و ماجرا را به او گفت. بزرگمهر فردای آن روز سوار مرکب شد و به سمت ملک انوشیروان رفت. به رکاب‌دار خود گفت: هر که را در راه دیدی، بگو. اوّل زنی آمد، از او پرسیدند: شوهرت کیست؟ گفت: هنوز ازدواج نکردم. زن دیگری در راه دیدند که شوهر داشت و باز زن دیگری دیدند که شوهرش فوت شده بود. پس وقتی به خدمت انوشیروان رفتند، به او گفت: «در این جعبه، سه مروارید است: یکی، مروارید سفته و دیگری، مروارید ناسفته و سوم، مرواریدی که یک طرف آن مدوّر و طرف دیگرش پهن باشد.» چون جعبه را باز کردند، درست بود. انوشیروان متعجّب شد و بر رفتار خود پشیمان شد و امّا این پشیمانی برای بازگرداندن بینایی بزرگمهر سودی نداشت.
حکایت سوم: گذشت و بخشش امام حسن (ع)
جمعی از سادات بنی‌هاشم به مهمانی امام حسن (ع) آمده بودند و با یکدیگر گفت‌وگو می‌کردند. در آن بین، آشپز غذا آورد. ناگهان کاسه از دست او افتاد و بر سر امیرالمؤمنین ریخت. چنانکه از حرارت آن پوست صورت ایشان آسیب دید. غلام از ناراحتی بیهوش شد. چون به هوش آمد، گفت: خداوند می‌گوید مؤمنان خشم خود را فرو می‌خوردند. امام حسن (ع) گفتند: خشم خود را فرو خوردم. غلام گفت: و از خطای مردم می‌گذرند. امام (ع) فرمود: تو را بخشیدم و از مال خودم تو را آزاد کردم. غلام گفت: خدا نیکوکاران را دوست دارد. امام (ع) فرمود: پانصد درهم نیز به تو می‌دهم تا اسباب زندگی خود را آماده کنی و این کرم و بخشش از خاندان نبوّت عجب نیست.
حکایت چهارم: پادشاه و گناهکار
یکی از نزدیکان پادشاه عجم گناهی انجام داده بود و پادشاه از او ناراحت شده و می‌خواست او را شکنجه کند. پس با یکی از خواصّ خود در مورد این مجرم گفت‌وگو کرد. آن خواص نیز با این مجرم بد بود، گفت: ای پادشاه! این گناهی که او انجام داده اگر من بودم، او را می‌کشتم. پادشاه گفت: حالا که تو نیستی و منم و من برخلاف تو انجام می‌دهم و آن مجرم را بخشید و مورد لطف قرار داد و همه، این کار پادشاه را پسندیدند و فایده‌ی این حکایت آن است که پادشاهان باید به همّت خودشان کار کنند، نه به راهنمایی مشاوران.
حکایت پنجم: بازرگان حق‌ناشناس
در تاریخ نوشته‌اند که: فضل ربیع ـ وزیر هارون‌الرّشید ـ بود. وقتی خلافت به محمّد امین رسید، در مورد مأمون آشکارا به مخالفت برخاست و در برانداختن او تلاش کرد، امّا وقتی مأمون پیروز شد، به خلافت نشست و امین شکست خورد و کشته شد. فضل چون دید که عنایت خدا از او سبب شده و خوشی و آسایش او به اندوه تبدیل شده، خود را پنهان کرد. مأمون خدمتکاری به نام شاهک داشت و او به مأمون گفت: تو را خدمت نمی‌کنم تا اینکه فضل را پیدا کنی. وقتی مدّت پنهان شدن فضل طولانی شد و سخت از تنهایی رنجیده شده بود، ناشناس روزی از خانه بیرون آمد. یک سوار و یک پیاده از افراد مأمون می‌آمدند، در راه فضل را شناختند. او جوالی بر دوش داشت، به‌وسیله‌ی آن اسب را ترساند و سوار را بر زمین زد. فضل به خانه‌ی پیرزنی رسید. پیرزن او را امان داد. سوار، به خانه‌ی پیرزن آمد و از او در مورد فضل پرسید. پیرزن سوار را با حیله و گرو گذاشتن انگشتری، رد کرد و فضل از خانه‌ی پیرزن بیرون آمد و به خانه‌ای رسید. کوفته و خسته بود. وارد خانه شد. از قضا، آن خانه‌ی شاهک بود. شاهک فضل را دید و شناخت. شاهک گفت: این بیچاره‌ی دلسوخته، سزاوار آزردن نیست. پس با او خوب سخن گفت و غذایی برای او آورد. فضل گفت: بعد از خوردن غذا زنده خواهم ماند یا کشته می‌شوم؟ گفت: زنده می‌مانی. بعد از سه روز مهمانی، به او گفت: همچنان فرار کن و من در جستجوی تو می‌گردم. فضل به خانه‌ی بازرگانی که دوستش بود، رفت. بازرگان به او خوش‌آمد گفت و سپس به خلیفه خبر داد که فضل در خانه‌ی من است. شاهک رفت و فضل را آورد. فضل با دیدن مأمون، دلش از جا کنده شد. خلیفه به او گفت: ای فضل! هرچه از روز اوّل تا به حال بر تو گذشت، بگو. پس فضل قصّه را تعریف کرد تا رسید به قصّه‌ی پیرزن و گروگان. پس مأمون دستور داد بروید آن گرو را پس بگیرید و به او بدهید. وقتی به قصّه‌ی شاهک رسید و از مهمان‌داری او تعریف کرد، مأمون گفت: اگر این چنین نبود، مورد عنایت ما قرار نمی‌گرفت و در مورد بازرگان گفت: او را از شهر بیرون کنید که فرد پست و بدعهد در فرمانروایی ما راهی ندارد. پس، از فضل پوزش خواست و بعد از آن، فضل در دولت مأمون، روزگار خوشی داشت.
حکایت ششم: ایثار
حسن انطاکی که از جمله‌ی مشایخ بود، گفت: سی‌وچند نفر از یاران من جمع شده بودند و یک عدد نان بیشتر نداشتند. آن نان را تکّه کردند و چراغ را خاموش کردند تا آن کسی که می‌خورد، شرمنده نشود از اینکه بیشتر خورده یا کمتر! وقتی چراغ را روشن کردند. نان همچنان باقی بود و هیچ کس نخورده بود و بر یکدیگر ایثار کرده بودند.
حکایت هفتم: ایثار تشنگان
خلیفه‌بن‌عدی می‌گوید: در جنگ تبوک، افراد بسیاری شهید شدند و تشنگی بر افراد زخمی غلبه کرده بود. من آب برداشته و برای پسرعموی خود بردم. او از تشنگی، فقط یک نفس تا مرگ فاصله داشت. چون آب بردم، به من گفت: آب را به این یکی بده به نزد او رفتم، شهید شده بود. پس به نزد هشام رفتم. او نیز رحلت کرده بود. پس به نزد پسرعموی خود آمدم، او نیز شهید شده بود و هر سه شهید شدند و آب را بر یکدیگر ایثار کردند.
حکایت هشتم: فداکاری و ایثار
روزی شیخ ابوالحسن نوری را با گروهی از مؤمنان به تهمت کافر بودن گرفتند و نزد خلیفه بردند. خلیفه دستور داد تا آن‌ها را بکشند. پس در جایی که می‌خواستند آن‌ها را بکشند، ابوالحسن جلو آمد و به جلّاد گفت: اوّل مرا بکش. جلّاد گفت: این چه عجله‌ای است که تو داری؟ گفت: زندگی را یک ساعت بر یاران خود ایثار کردم. فردی این را به گوش خلیفه رساند. شیخ به او سخنانی گفت که خلیفه بیهوش شد. وقتی به هوش آمد، گفت: آن‌ها را آزاد می‌کنم که اگر آن‌ها کافرند، در عالم دیگر مؤمن وجود ندارد.
۳-۱-۹٫ رازداری و امانت‌داری
حکایت اوّل: نتیجه‌ی فاش کردن راز
ابراهیم مدبّر می‌گوید که: زمانی که مأمون به روم رفته بود، او سپهسالاری به نام عجیب داشت. گفت: ای عجیب! می‌خواهم که اسب با تو بدوانم تا ببینم اسب تو چگونه راه می‌رود؟ پس با هم تاختند تا از چشم دیگران دور شدند. مأمون به عجیب گفت: هدف من از اینکار این بود که با تو خلوت کنم و رازی با تو بگویم و من از برادرم معتصم می‌ترسم و باید همواره مراقب من باشی و در مراقبت از من احتیاط کنی. وقتی برگشتند و مدّتی گذشت، عجیب روزی این راز را به معتصم گفت. وقتی نوبت خلافت به معتصم رسید، روز اوّل خلافت دستور داد تا عجیب را بکشند. عجیب گفت: ای خلیفه! گناه من جز هواداری تو چیست؟ خلیفه گفت: گناه تو فاش کردن راز برادرم است و من به تو دیگر اعتماد ندارم و افشای راز، باعث کشته شدن او شد.
حکایت دوم: رازداری
ولید عبدالملک گفت: روزی معاویه رازی با من گفت و گفت: این راز را نگه‌دار. وقتی به خانه رسیدم، به پدرم گفتم: معاویه رازی به من گفته، اگر صلاح بدانی به تو بگویم؟ پدر گفت: هر کسی راز نگه دارد، قادر است تا هر وقت که بخواهد آن را بگوید، امّا وقتی به کسی بگوید، اختیار آن را ندارد و نمی‌تواند بیشتر نگهداری کند. شایسته نیست زبان تو به گفتن آن باز شود. وقتی این حکایت را به معاویه گفتند، گفت: «هزار رحمت بر پدری که پسر خود را از چنین اشتباهی حفظ کرد».
حکایت سوم: طرّار امین
نقل کرده‌اند که: خواجه‌ای صبح زود می‌خواست به حمّام برود. دوستی در راه به او رسید و گفت: تا در حمّام تو را همراهی می‌کنم. وقتی مقداری راه را رفتند، آن دوست راه خود را عوض کرد و به راه خود رفت. دزدی زودتر از آن‌ها آمده بود تا دزدی کند و جیبی را بزند. خواجه وقتی به در حمّام رسید، رویش را برگرداند و چون هوا هنوز تاریک بود، دزد را با دوستش اشتباه گرفت و کیسه‌ای که در آن هزار دینار بود را به او داد و گفت: امانت را نگه‌دار تا برگردم و طلا را به دزد سپرد. وقتی از حمّام بیرون آمد، روز شده بود و خواست که برود، دزد گفت: ای خواجه! امانت خود را بگیر. خواجه نگاه کرد و کیسه‌ی زر را به دست دزد دید. از او پرسید: تو کیستی؟ او گفت: من دزد هستم. خواجه گفت: چرا کیسه‌ی زر را نبردی؟ دزد گفت: اگر به تلاش خودم می‌دزدیدم، حتماً می‌بردم و یک درهم را به تو نمی‌دادم، امّا چون آن را امانت به نزد من دادی، در امانت خیانت نمی‌کنم.
حکایت چهارم: عادت روزگار
یکی از دلّالان بازار کرخ حکایت می‌کرد که: هر سال از خراسان خواجه‌ای می‌آمد و نعمت‌های زیادی به بغداد می‌آورد. من سمسار و دلّال او بودم و چیزهای او را می‌فروختم و برایش چیزهای دیگر می‌خریدم. در عرض یکسال، وضع من خوب شد. یکسال آن خواجه نیامد و به این دلیل در کار من مشکل پیدا شد. در مغازه را بستم و از بیم طلبکاران در خانه مخفی شدم. روزی کنار دجله به خاطر گرمی هوا در آب دجله رفتم و در وقت بیرون آمدن، پایم در ریگ‌ها فرو رفت. دیدم چیزی در جلوی پایم افتاده که کیسه‌ای زر بود. آن را به خانه بردم و وزن کردم. هزار دینار بود. چون فقیر بودم آن را برای خودم برداشتم و گفتم هرگاه مالک آن پیدا شود، هزار دینار به او می‌دهم. خدا در کار من برکت داد و آن مقدار ده برابر شد و هفت سال گذشت. روزی در دکّان نشسته بودم که مردی با لباس‌های کهنه آمد. خواستم به او صدقه بدهم که روی از من برگرداند و رفت. پشت سر او رفتم. او همان خواجه‌ی خراسانی بود که سمسار او بودم. از دیدن او خوشحال شدم و گریستم و لباسی نو به او دادم و از احوال او پرسیدم. گفت: خداوند به من نعمتی داده بود. همانطور که دیده بودی و بازرگانی می‌کردم. یکسال عزم سفر داشتم و امیر ولایت دانه‌ی یاقوتی مسطّح مثل کف دست به من داد تا آن را بفروشم و برای او چیزی بخرم. آن را در کیسه‌ای دوختم و یک‌هزار دینار بر سر آن گذاشته، به بغداد آمدم. روزی در بین‌النّهرین بر لب رودخانه گذاشتم و در آب رفتم و وقتی از آب بیرون آمدم، کیسه را فراموش کردم. بعداً برگشتم، ولی نیافتم. با خود گفتم که قیمت آن سه‌هزار دینار است. در عوض مال خود را به امیر می‌دهم. آنچه او خواسته بود از مال خود خریدم و به امیر دادم. امیر گفت: گوهر من پنج‌هزار دینار ارزش داشت. گوهر را پس بده یا بهای آن را بپرداز. مرا هفت سال زندانی و اموالم را تصرّف کرد. پس از هفت سال سرشناسان شهر شفاعتم کردند و مرا آزاد کرد. طاقت سرزنش دشمنان را نداشتم. از آنجا رفتم و هدف من، تو بودی. پس راوی می‌گوید: چون او حکایت را گفت، من گفتم: خداوند به خاطر نیکی و حُسن اعتقاد تو، قسمتی از مال تو به تو رساند. او از چگونگی آن سؤال کرد، گفتم: هفت سال پیش در همانجا که گفتی، من کیسه‌ای را پیدا کردم به شرط امانت برداشتم و آن کیسه هنوز در دست من است. کیسه را به او دادم، گفت: همان است و کیسه را پاره کرد و یاقوت را بیرون آورد. خدا را شکر کرد و من هزار دیناری که در آن بود، به او دادم و او خودداری کرد و از آن فقط سیصد دینار برای مخارج سفر برداشت و بقیّه را به من پس داد. وقتی برگشت، از گروهی کمک خواست تا پیش امیر برود و گوهر را به او بدهد و همه‌ی ماجرا را تعریف کرد. امیر متحیّر شد، دستور داد که اموال او را به او پس بدهند. مردم بدانند عادت روزگار مکّار است که می‌دهد و می‌گیرد و جز دادوستد کاری ندارد.
حکایت پنجم: رسیدن حق به صاحب حق
نقل کرده‌اند که: یکی از سرشناسان، قصد زیارت خانه‌ی خدا را کرد و برای خرج راه، مقداری زر تهیّه کرد. گوهری که قیمتش سه‌هزار دینار بود، با آن زر در کیسه‌ای گذاشت و به کاری مشغول شد. وقتی فارغ شد، کیسه را فراموش کرد و رفت. در بین راه یادش آمد، ولی دیگر آن را نیافت.
چون اموال دیگری هم داشت، از گم شدن آن زیاد ناراحت نشد و چون اعمال حج را به جای آورد و به وطن برگشت، دچار محنت و سختی شد. در مدّت کمی همه‌ی اموال را از دست داد و مقروض شد. از ترس طلبکاران و شرمساری دوستان، وطن را ترک کرد. به روستایی رفت و در آن ده به علّت سرمای سخت، تمام پناهگاه‌ها و درهای امید بسته بود. از اتّفاقات نادر این بود که زن او درد زایمان گرفت و وقت وضع حمل او شد. نه قابله‌ای بود و نه چراغی. آن مرد می‌گوید: همسرم از من خواست حریره‌ای بپزم. من در آن حال چهارونیم دینار داشتم. به دکّان بقّالی رفتم، قدری روغن و شکر گرفتم و در کاسه ریختم و در راه به زمین خوردم و کاسه شکست و روغن ریخت، بسیار ناراحت شدم. مردی صدا زد: ای شیخ! چه اتّفاقی افتاده که فریاد می‌زنی؟ گفتم: با پولی که داشتم روغن خریدم و روغن‌ها ریخت. مرد گفت: این همه ناراحتی برای چهارونیم دینار می‌کنی؟ گفتم: ای خواجه! مسخره‌ام نکن که خداوند آگاه بر احوال بندگان است. روزگاری برای من ثروت و نعمت بود و کیسه‌ی گوهری از من گم شد. من برای از دست دادن آن، هیچ تأسّفی نخوردم، امّا اکنون به خاطر چهار دینار این‌چنین ناراحتم. آن مرد گفت: نشانی کیسه‌ی گوهر را بده. گفتم: ای خواجه! با شوخی و تمسخر مرا ناراحت نکن! خواجه گفت: شوخی نمی‌کنم. کجا این اتّفاق برایت افتاده؟ برای من ثابت شد که تو مرد ثروتمندی بودی و به اجبار و رنج افتاده‌ای، همسر تو کجاست؟ نشانی همسرم را دادم، او را به خانه آوردند و عدّه‌ای را مأمور کرد که از او پرستاری کنند و به من گفت: به تو سرمایه‌ای می‌دهم که با آن تجارت کنی. سیصد دینار زر به او داد که در مدّت زمان کمی به پانصد دینار رسید. همه‌ی آن‌ها را پیش او آوردم و او گفت: اکنون که از فقر نجات یافتی، اگر آن کیسه را ببینی می‌شناسی؟ گفتم: بله. آن کیسه را آورد و به من داد. وقتی فهمیدم کیسه مال توست، می‌خواستم همان زمان به تو بدهم، امّا گفتم شاید آن زمان نفس تو طاقت آن را نداشته باشد. اکنون که ظرفیّت آن را پیدا کردی، به تو دادم. من سر کیسه را باز کردم و پیش او گذاشتم و گفتم: ای خواجه! هرچه می‌خواهی بردار. او گفت: سال‌هاست که من به حفظ این مال در زحمت بودم و اکنون خلاص شدم و حق به حق‌دار رسید.
حکایت ششم: امان خدا
خلد ربیع گفت: روزی در مسجد نماز می‌خواندم و کیسه‌ای داشتم که در آن هزار درهم بود و از مال دنیا همین را داشتم. آن را در مسجد جا گذاشتم. گفتم: که مسجد جای غریبان است و هر کس بخواهد آنجا می‌رود و کیسه‌ی مرا برده‌اند و جستجوی آن بی‌فایده است. مدّتی گذشت و فقر من به اوج خود رسید. شبی به مسجد رفته، چند رکعت نماز خواندم و در مسجد گفتم: خدایا مال مرا به من برسان تا از خانه‌ی تو بروم. پیرزنی پشت ستون به من گفت: تو را چه شده است؟ به او قضیّه را گفتم. او گفت: کیسه‌ی زر پیش من است و یک سال است که مالک آن را جستجو می‌کنم. پس آن را به من داد و این حکایت به اهل یقین ثابت می‌کند که هیچ پناهگاهی چون درگاه خداوند نیست. هرچه در پناه خدا قرار گیرد، هیچ کس به آن دست نیابد.
حکایت هفتم: برکت امانتداری
فضیل عیّاض کاروانی را زده بود و از مردمان مال‌ها گرفته بود. مردی از آن جماعت، کیسه‌ای زر داشت. وقتی دزدان رسیدند، پیش فضیل آمد و کیسه را به امانت به او داد و دزدان کاروان را زدند. وقت نماز عصر فضیل به نماز ایستاد و قرآن خواند. آن مرد از یکی از دزدان پرسید: که او کیست؟ دزد گفت: او امیر ماست. پس مرد گفت: من طلای خود را به امانت به امیر دزدان داده‌ام؟ پس دل از آن‌ها برداشتم. چون فضیل مرا دید، گفت: تو همان مردی هستی که زر را به من امانت دادی؟ پس گوشه‌ی سجّاده را برداشت و زر را به من داد. مرد گفت: تعجّب می‌کنم دزدی و راهزنی با نماز و روزه چه رابطه‌ای دارد؟ فضیل گفت: در هر کاری باید جایی برای آشتی با خدا باز گذاشت. پس یکی از دزدان را تا شهر همراه من کرد تا نگهبان من باشد و به برکت آن امانتداری، فضیل از راهزنی توبه کرد.
حکایت هشتم: امانتدار تنگدست
در دمشق بازرگانی بود که مردم امانت‌هایی را به او می‌سپردند و از آن‌ها سود می‌برد تا اینکه خیانتی کرد و مردم از او گریزان شدند و تنگ‌دست و مقروض شد. او پسر عاقلی داشت و وقتی اوضاع پدر را دید، زهد و تقوا پیشه کرده و بر تنگدستی صبر کرد. در نزدیک او، سرهنگ عبدالملک مروان زندگی می‌کرد. برحسب اتّفاق، عبدالملک این سرهنگ را به جنگ روم فرستاد. سرهنگ، پسر بازرگان را صدا زد و در خلوت به او گفت: برای فرزندانم مقداری پول ذخیره کرده‌ام. اکنون من را به جنگ می‌فرستند، آن‌ها را به نزد تو امانت می‌گذارم، اگر به سلامت برگشتم، حق تو را می‌دهم و اگر اجلم فرارسید، یک‌دهم آن را برای تو حلال کردم و بقیّه را به فرزندانم بده. پسر بازرگان آن را قبول کرد و سرهنگ هزار دینار به آن داد و مدرکی نگرفت. سرهنگ در روم شهید شد. بازرگان از این پول آگاه شد و به پسر گفت: از این مال اگر کمی به عنوان قرض برداریم و خرج کنیم، چه ضرر دارد؟ پدر گفت: تو به خاطر خیانت به این روز رسیده‌ای، من هرگز خیانت نمی‌کنم! وقتی مدّتی گذشت و حال فرزندان سرهنگ بد شد، نزد پسر بازرگان آمدند و از او خواستند که شکایت‌نامه‌ای به عبدالملک بنویسد. عبدالملک گفت: هر کس کشته شود، سهم او از بیت‌المال قطع می‌شود. پس پسر بازرگان به آن‌ها گفت: پدرتان نزد من امانتی گذاشته و مرا به یک‌دهم آن وصیّت کرده و بقیّه را به شما داده است. من تا الان دست به آن نزدم و آن را به شما می‌دهم. آن‌ها بسیار خوشحال شدند و به اندازه‌ای که پدر وصیّت کرده بود، بیشتر به او دادند و احوال آن‌ها نیز بهبود یافت. پس خلیفه از احوال فرزندان سرهنگ سؤال کرد. ایشان ماجرا را تعریف کردند. خلیفه گفت: پسر بازرگان که تا این حدّ امانتدار است، مستحقّ خوبی‌هاست. پس خزینه‌داری را به او دادند و امانتداری او، سبب شد که به این مقام برسد.
۳-۱-۱۰٫ ادب
حکایت اوّل: تقسیم عادلانه
در کتاب حکما نوشته‌اند: زمانی در بیشه‌ای، شیری خونریز زندگی می‌کرد و گرگ و روباه او را خدمت می‌کردند و از باقی‌مانده‌ی شکار او می‌خوردند. یک روز شیر، شکاری را آورد و به گرگ گفت: این گوشت را میان ما قسمت کن. گرگ این گوشت را سه قسمت کرد. شیر چون این تقسیم‌بندی را دید، دوستی و غم‌خواری را فراموش کرد و با یک ضربت گرگ را کشت. سپس به روباه گفت: این گوشت را میان خود و من قسمت کن. روباه تمام گوشت را در پیش شیر گذاشت. شیر از ادب او تعجّب کرد و گفت: این ادب را از چه کسی آموخته‌ای؟ گفت: از شیر و گرگ و این حکایت در تنبیه عاقلان است که در کردار و گفتار از دیگران عبرت بگیرند و اخلاق دیگران را الگوی خود قرار دهند و آن‌چه باعث زحمت دیگری شده، انجام ندهند.
حکایت دوم: نتیجه‌ی دانش‌اندوزی
اصمعی می‌گوید: در زمانی که تحصیل می‌کردم، با فقر و تنگدستی روزگار من می‌گذشت و هر روز صبح لباس زاهدان را می‌پوشیدم و برای طلب علم از خانه بیرون می‌رفتم. در راه من، بقّال فضولی بود که می‌پرسید: کجا می‌روی؟ و من می‌گفتم: به نزد فلان حدیث‌گوی می‌روم. تا اینکه آن بقّال روزی به من گفت: چرا عمرت را هدر می‌دهی و به دنبال ثروتی نیستی؟ چرا کاری نمی‌کنی؟ این کاغذها به من بده تا در خمره‌ای کنم و آب بر آن ریزم و تو از آن هیچ فایده‌ای نمی‌بری! بقّال فضول چنین مرا سرزنش می‌کرد تا اینکه آن پیراهن نیز کهنه شد و قدرت خرید پیراهنی نو نداشتم. روزی خلیفه محمّد ـ امیر بصره ـ فردی را به دنبال من فرستاد. به او گفتم: من درویش عیال‌واری هستم و با این لباس کهنه چگونه می‌توانم به دیدار امیر بروم؟ خادم به نزد امیر رفت و حکایت را گفت. فوراً دیدم که هزار دینار زر و یک دست لباس نو آوردند و گفت: بپوش و بیا که کار واجب و مهمّی با تو دارند. به خدمت امیر رفتم. به من گفت: تو را جهت تربیت پسر خلیفه انتخاب کرده‌ام. آماده شو تا به بغداد برویم. در بغداد به دست‌بوسی هارون‌الرّشید رفتم. او گفت: تو را برای تربیت فرزندم انتخاب کردم. پس هیچ نکته از نکات تعلیم و تربیت را نادیده نگیر. مرا به مکتب‌خانه بردند و امیرمحمّد را آوردند. ماهی هزار درهم حقوق به من می‌داند که به‌وسیله‌ی آن در بصره عمارت‌ها ساختم. چون چند سال شد و امیرمحمّد، شایستگی کامل را به‌دست آورد، از خلیفه خواستم تا محمّدامین را امتحان کند. او فرمود: می‌خواهم روز جمعه خطبه بخواند. من گفتم: فکر این را هم کرده‌ام و ده خطبه‌ی شیوا یاد گرفته است. پس روز جمعه مراسم خطبه را به‌جا آورد و زر و گوهر افشاندند. سپس به من گفت: چه آرزویی داری؟ گفتم: اگر اجازه دهید به بصره برگردم. پس مرا به بزرگی به بصره فرستاد و به خانه‌ی قدیمی خودم رفتم. روزی بقّال فضول به نزد من آمد. وقتی او را دیدم، گفتم: ای شیخ آن کاغذها را در خمره کردم و آب روی آن‌ها ریختم. دیدی که چه فایده‌ای داشت؟ آن بیچاره عذرخواهی کرد و گفت: هر آن‌چه گفتم از سر جهل بود و معلوم شد که علم اگرچه دیر نتیجه می‌دهد، امّا فایده‌هایی دینی و دنیایی دارد.
حکایت سوم: نوش و نیش
روزی که امیر سعید نصربن‌احمد سامانی، امیرعلی را به طرف خراسان می‌فرستاد، او را صدا زد و با وی گفتگو کرد. در بین آن گفتگو، رنگ رخسار امیرعلی دگرگون می‌شد، اما سخن او را قطع نکرد تا آن گفتگو تمام شد و از آن‌جا بیرون آمد. لباسش را بیرون آورد. عقربی در لباس او رفته و او را نیش می‌زد. هفده جای بدن او را نیش زده بود. وقتی این خبر به امیر سعید رسید، بسیار تعجّب کرد و از او پرسید: چرا از همان اوّل آن عقرب را از خود دور نکردی؟ گفت: خجالت می‌کشیدم که شیرینی سخن تو را ترک کرده و به نیش عقرب توجّه کنم. اگر من در حضور تو به نیش عقرب، صبر نتوانم بکنم، در غیاب تو چگونه می‌توانم در مقابل دشمنان و بر شمشیر آن‌ها صبر کنم؟ امیرسعید از آن ادب او تعجّب کرد و جواب او را پسندید و در دادن ملک به او و افزودن درجه‌ی او کوشید و زمانی که او را پریشان و رنجور کردند، سبب نابودی دولت ایشان شد.
حکایت چهارم: غلام و ابراهیم ادهم
روزی ابراهیم ادهم غلامی خرید و او را به خانه برد. گفت: ای غلام چه چیزی می‌خوری؟ غلام گفت: آنچه تو به من بدهی. پس گفت: چه می‌پوشی؟ جواب داد: آنچه تو به من بپوشانی. پرسید: نامت چیست؟ گفت: آنچه تو مرا با آن صدا زنی. گفت: چه درخواستی داری؟ گفت: مرا با درخواست چه کار؟

بر اساس این نظریه، محیط صنعتی که سازمان ها در آن فعالیت دارند، همواره در حال تغییر و تحول هستند. اگر سازمان ها بخواهند، بقا داشته باشند و موفق شوند، باید خود را همواره با تحولات صنعت خود هم سو کنند. این نظریه به جای محیط کلان در سطح صنعت مطرح می شود. دیدگاه سازمان صنعتی به قدرت نیروهای محیطی و تغییرات و تحولات محیطی و اثر بلامنازع آن ها بر سازمان ها اشاره دارد و معتقد است، چه رویدادها تدریجی باشند و چه انقلابی، برای بقا باید خود را با این تحولات سازگار سازند(در یک تقسیم بندی، مدل های محیطی مدیریت راهبردی را به مطالعات سازمان صنعتی و رویکرد مکتب هاروارد که در آن پورتر نظریه پنج نیروی رقابتی را مطرح کرده است، تقسیم کرده اند).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

استدلال های پورتر(۱۹۷۹) از کار اقتصاددانان سازمان نشئت می گیرد که صنعت را به عنوان نقطه مرکزی ملاحظات راهبردی در نظر می گیرند. براساس چارچوب پورتر، ویژگی های ساختاری صنعت یک شرکت، به بهترین شکل تغییرات عملکرد شرکت را توضیح می دهند. به زبان اقتصادی، یک شرکت موفق، شرکتی است که از نرخ انحصاری مناسبی برخوردار است. به عبارت دیگر، در یک صنعت یا بخشی از آن، شرکت خود را به عنوان رقیب مسلط مطرح می کند. براساس منطق پورتر و از این دیدگاه دو راه برای رقابت وجود دارد: رهبری هزینه یا تمایز.
ب) تئوری شومپیتر و مزیت رقابتی(۱۹۵۰-۱۹۳۴)
این تئوری مانند دیدگاه نظریه پردازان طبیعی و اجتماعی بر این باور است که تغییرات محیطی تدریجی نیستند، بلکه به صورت یکباره و انقلابی روی می دهند. هر شرکت راهبردش را بر مبنای منابع و فرصت ها و تهدیدهای محیط پایه گذاری می کند. در این تئوری، فرض بر این است که تغییرات در محیط وجود دارند، به طوری که برای یک دوره زمانی تقریباً بلند، محیط از ثبات برخوردار است. اما یکباره توسط مؤسسات کارآفرین و از طریق فناوری های نوین به صورت انقلابی تغییرات رخ می دهند، لذا سازمان های قدیمی از بین می روند، مگر این که بتوانند به سرعت خود را با این نوآوری ها و تحولات سازگار سازند.
این چالش ها و تحولات ناگهانی هستند و تغییرات پیش بینی نشده ای را ایجاد می کنند، از این رو، تهدیدها و فرصت هایی در مقابل شرکت قرار می گیرند. تغییرات ناگهانی ارزش منابع را تغییر می دهند؛ برای مثال، یک تغییر غیرقابل پیش بینی در تقاضا یا فناوری(بارنی،۱۹۹۷), این تئوری بیشتر یک دیدگاه اقتضایی راهبرد را در بر می گیرد.
ج) نظریه اقتصادی چمبرلین(۱۹۳۳)
ادوارد چمبرلین بر این باور است که در قالب تغییرات تکاملی محیط، سازمان مجبور نیست که خود را به طور کامل به تحولات محیطی بسپارد، بلکه می تواند خود را به نوعی از رقبایش متمایز سازد؛ چرا که دارای یک سلسله صلاحیت ها، منابع، راهبردها و توانمندی هاست. بر این اساس، سازمان می تواند بین موقعیت رقابتی(قوت ها و ضعف های) خود و فرصت ها و تهدیدهای محیطی تناسب برقرار کند. دیدگاه مبتنی بر منابع شرکت از تئوری چمبرلین ریشه گرفته است که نقش شایستگی های محوری را در ایجاد مزیت رقابتی بیان می کند.
سه تئوری مزیت رقابتی، در حالی که هر یک تفاوت های محوری دارند، با یکدیگر ارتباط دارند. ارتباط شومپیتر و چمبرلین(دیدگاه مبنی بر منابع) این است که شرکت ها ممکن است مهارت های منحصر به فردی داشته باشند که باعث می شود، سریع تطبیق یابند و تغییر کنند یا ممکن است مهارت هایی داشته باشند که نشان می دهد، I /O موجب تحول می شوند. ارتباط شومپیتر با تئوری اقتصادی تحولاتی که ممکن است ساختار صنعت را تغییر دهند، می توانند بر عملکرد مالی شرکت اثر بگذارند(بارنی،۱۹۸۶). چمبرلین I/O را کامل می کند. بدین صورت که فعالیت های مرتبط با زنجیره ارزش برای رقابت در یک ساختار صنعت ضروری است که برای اداره پیوندها و اجرای فعالیت ها نیازمند مهارت ها و قابلیت های مشخص است. سه تئوری مطرح شده در جدول ۲-۱ ارائه شده اند.
(جدول ۲-۱) تئوری های مزیت رقابتی

در مزیت رقابتی، دو نکته بسیار حائز اهمیت هستند:

• • کسب و ایجاد مزیت رقابتی و ایجاد لایه های جدید و متعدد مزیت

• • پایدارسازی مزیت رقابتی

برای تحقق هدف اول، منابع مزیت رقابتی شامل منابع و قابلیت های درون سازمانی، منابع و قابلیت های بین سازمانی و منابع و قابلیت های محیطی، می باید در کانون توجه سازمان قرار گیرد و با بهره گرفتن از روش های کارآمد از آن بهره برداری شود.
مزیت رقابتی پایدار، فرایندی است که نیازهای رقابتی امروز سازمان را به موازات تواناسازی آن برای تأمین نیازهای رقابتی آینده، تأمین می کند. برای پایدارسازی مزیت رقابتی ایجاد ترکیب منحصر به فردی از منابع و قابلیت ها، اتکا به منابع نامشهود و روش های نامتجانس نقش تعیین کننده ای ایفا می کنند، زیرا مزیت رقابتی پایدار مستلزم ابهام علّی و پیچیدگی های مدیریتی و اجتماعی است. در این صورت است که تقلیدپذیری از مزیت رقابتی سازمان توسط رقبا مشکل می شود و در نتیجه، مزیت سازمان پایدار و طولانی مدت باقی می ماند و از موقعیت رقابتی سازمان صیانت می شود.
چنین فرایندی دارای ماهیت پویاست و اصول اساسی زیر را شامل می شود:

• • با پذیرش این واقعیت که منابع و قابلیت های هیچ سازمانی نامحدود نیست، مزیت رقابتی پایدار دارای ماهیت حفاظت گرا و نگه دارنده محور است؛ به نحوی که در این راستا، یکی از الزامات اساسی و تعیین کننده، مدیریت دقیق و خردمندانه منابع بالقوه و بالفعل سازمان است.

• • مزیت رقابتی پایدار مستلزم سازگاری با الزامات رقابتی بازار است و می باید براساس این نیازها طراحی و اجرا شود.

• • مزیت رقابتی پایدار می باید مبتنی بر نگاه راهبردی و آینده گرا باشد. به نحوی که با فراتر رفتن از مدیریت جاری، منابع و قابلیت ها، برای توسعه بلندمدت منابع و قابلیت ها و رسیدن به مزیت راهبردی تمرکز داشته باشد.

منابع شرکت همه دارایی ها، قابلیت ها، فرایندهای سازمانی، ویژگی های شرکت، اطلاعات و دانشی است که توسط شرکت کنترل می شوند و به طراحی و اجرای راهبردها می انجامند. این منابع فیزیکی، انسانی و سازمانی هستند.
مزیت رقابتی، توانایی شرکت در ایجاد ارزشی است که در حال حاضر به وسیله دیگر رقبا انجام نشده باشد و یک مزیت رقابتی پایدار هنگامی است که شرکت ها نتوانند از مزایای راهبردهای شرکت های دیگر کپی برداری کنند.
مدل RBV دو فرضیه در ارزیابی منشأ مزیت رقابتی دارد: شرکت ها در کنترل منابع راهبردیشان ناهمگن هستند و این منابع ممکن است بین شرکت ها متحرک نباشد و حرکت نکند. بنابراین ناهمگنی می تواند پایدار بماند. از نظرگرانت(۱۹۹۱) مفهوم راهبرد در دیدگاه مبتنی بر منابع را در جدول ۲-۲، نشان داده شده است. طبق این دیدگاه، کارکرد اصلی راهبرد خلق مزیت رقابتی است و راهبرد باید منابع سازمان را به مزیت رقابتی تبدیل کند این تبدیل طی زنجیره منابع، قابلیت، شایستگی محوری و مزیت رقابتی صورت می گیرد.
(شکل ۲-۲) دیدگاه مبتنی بر منابع و کارکرد راهبرد
هنگامی که شایستگی های محوری سازمان در بازار، سازمان را جلوتر از رقبا ببرد. یا به عبارت دیگر مزیت رقابتی شامل مجموع عوامل یا توانمندی هایی است که همواره شرکت را به نشان دادن عملکردی بهتر از رقبا قادر می سازد.
مزیت رقابتی
اگر قابلیت ارزش بیشتری نسبت به رقبا برای مشتری ایجاد نماید و در عین حال دستیابی به آن به سادگی میسر نباشد و در چارچوب کسب و کار قرارگیرد به شایستگی عوامل حیاتی موفقیت(CSF) محوری تبدیل می شود که سکوی پرش سازمان به سوی مزیت رقابتی تلقی می شود.
کارکرد راهبرد
شایستگی محوری
قابلیت
بکارگیری کارای منابع و ترکیب مناسب منابع با بهره گرفتن از روتین ها و فعالیت های جاری سازمان ابزارها، فرایندها و شیوه های انجام کار است.
عوامل در دسترسی که در مالکیت شرکت و تحت کنترل شرکت و قابل تغییر است می باشند که شامل منابع مالی، فیزیکی، منابع انسانی، فناوری، منابع سازمانی و مانند این هاست.منابع ممکن است ملموس یا ناملموس باشد.
منابع
۲-۲-۱ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ
ﺑﺎ ﺑﺮﺭﺳﻲ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﻫﺎ ﻭ ﺑﺮﺭﺳﻲ ﺗﻌﺎﺭﻳﻔﻲ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺍﺭﺍﺋﻪ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ، ﺍﻭﻟﻴﻦ ﭼﻴﺰﻱ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ ﻓﻘﺪﺍﻥ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻭﺍﺣﺪ ﻭ ﺍﺻﻄﻼﺡ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻭ ﻣﻌﻴﻦ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﻭ ﻣﻌﻨﺎ ﻭ ﻣﻔﻬﻮﻡ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ. ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ(ﺻﻼﺣﻴﺖ) ﺩﺭ ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺩﺭﺧﻮﺭ، ﺳﺰﺍﻭﺍﺭ، ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪﻩ، ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺬﻳﺮﺵ، ﺗﻮﺍﻧﺎ ﻭ ﺩﺍﺭﻧﺪﻩ ﺁﻣﺎﺩﮔﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﻭﺍﺭﺩ ﺷﺪﻥ ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻪ ﺧﺎﺹ ﻣﻄﺮﺡ ﺷﺪﻩ ﺍ ﺳﺖ ﻭ ﺍﺭﺗﺒﺎﻁ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﺑﺎ ﺩﺍﺷﺘﻦ ﮔﻮﺍﻫﻲ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺣﺮﻓﻪ ﺩﺍﺭﺩ(ﺻﺎﻓﻲ،۱۳۶۷، ﺹ ۵۵) (ﻣﻠﻜﻲ،۱۳۶۷، ﺹ۰۱) ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺁﻛﺴﻔﻮﺭﺩ(۲۰۰۳) ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ”ﻗﺪﺭﺕ، ﺗﻮﺍﻧﺎﻳﻲ ﻭ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺩﺍﺩﻥ ﻳﻚ ﻭﻇﻴﻔﻪ“ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ(ﻫﻮﺭﻧﺒﺎﻱ، ۲۰۰۳). ﺳﻴﻨﮕﻼ ﻭ ﻫﻤﻜﺎﺭﺍﻥ(۲۰۰۵)ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ”ﺗﻮﺍﻧﺎﻳﻲ ﻳﻚ ﺩﺍﻧﺸﺠﻮ/ ﻛﺎﺭﮔﺮ ﺩﺭ ﻗﺎﺩﺭ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺍﻭ ﺑﺮﺍﻱ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﻭﻇﺎﻳﻒ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻛﺎﻣﻞ، ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺭﺍﻩ ﺣﻞ ﻫﺎ ﻭ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺁﻧ ﻬﺎ ﺩﺭ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎﻱ ﻛﺎﺭﻱ“ ﺩﺭ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ. ﻓﻴﻠﭙﻮﺕ ﻭ ﻫﻤﻜﺎﺭﺍﻥ(۲۰۰۲) ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ”ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﺍﺯ ﻣﻬﺎﺭﺕ ﻫﺎ، ﺩﺍﻧﺶ ﻭ ﻧﮕﺮﺵ ﻫﺎﻱ ﻣﻮﺭﺩ ﻧﻴﺎﺯ ﺑﺮﺍﻱ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﻳﻚ ﻧﻘﺶ ﺑﻪ گونه ای ﺍﺛﺮﺑﺨﺶ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ“. ﻫﺎﻧﺴﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺭﻓﺘﺎﺭﻫﺎ(۲۰۰۰) ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻳﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎﻱ ﻣﺮﺗﺒﻂ، ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺩﺍﻧﺶ، ﻣﻬﺎﺭﺕ ﻫﺎ ﻭ ﺍﻧﮕﻴﺰﻩ ﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎﺯﻫﺎﻱ ﺭﻓﺘﺎﺭﻱ، ﻓﻨﻲ ﻭ ﺍﻧﮕﻴﺰﺷﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﻋﻤﻠﻜﺮﺩ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖﺁ ﻣﻴﺰ ﺩﺭ ﻳﻚ ﻧﻘﺶ ﻳﺎ ﺷﻐﻞ ﻣﺸﺨﺺ ﺍﺳﺖ.