« برای رفع این ایراد باید گفت زیان های ناشی از نقص عضو یا فوت اعم از زیان های مادی یا معنوی است که از این راه به اشخاص ثالث می‌رسد. اما زیان های ناشی از تحمل درد و رنج ناشی از صدمه بدنی هم چنان غیر قابل جبران باقی می ماند، در حالی که امروزه در اکثر سیستم های حقوقی، جبران زیان های ناشی از تحمل درد و رنج ناشی از صدمات بدنی و محروم ماندن از لذت زندگی سالم، تحت عنوان خسارت وارد بر اشخاص، قابل مطالبه است».
دادگاه های فرانسه، خسارات ناشی از صدمه های روحی را که حاصل از دست دادن سلامت یا دردورنج ناشی از بیماری است، تحت عنوان خسارات معنوی قابل جبران دانسته اند. بی مناسبت نیست که بدانیم به موجب ماده ۱۰ قانون بیمه اجباری، برای جبران زیان های بدنی وارد بر اشخاص ثالث که به علت بیمه نبودن وسیله نقلیه، بطلان قرارداد بیمه، فرار کردن یا شناخته نشدن مسئول حادثه یا به طور کلی برای جبران خسارات خارج از بیمه نامه، صندوق مستقلی به نام (صندوق تأمین خسارت های بدنی) تأسیس شده که خسارت زیان دیده در موارد فوق الذکر، از محل این صندوق جبران می شود.
گفتار دوم : عوامل رافع مسئولیت مدنی مالک و راننده وسیله نقلیه
منظور از عوامل رافع مسئولیت، موانعی است که سبب می شود علی رغم وجود خسارت و ضرر، مسئولیت منتفی شده یا کاهش یابد. تأثیر عوامل رافع مسئولیت همواره یکسان نیست، به طوری که گاه مسئولیت را به کلی منتفی می‌کند،گاه آن را کاهش میدهد. مسئولیت مقرر علیه دارنده وسیله نقلیه در حقوق ایران، ناشی از وظیفه مراقبت و نگهداری اوست که به مسئولیت عینی بسیار نزدیک است و با اثبات بی تقصیری دارنده ازبین نمی رود.
اما هرگاه دارنده اثبات کند، حادثه بر اثر یک علت خارجی بوده که به وسیله آن، رابطه علیت بین وسیله نقلیه و حادثه زیانبار قطع می شود، از مسئولیت بری خواهد شد. اگر ثابت کند که تصادف بر اثر وقوع سیل بوده، به علت فقدان رابطه سببیت بین حادثه زیان بار و دخالت وسیله نقلیه، دارنده از مسئولیت معاف می شود.
علل خارجی که سبب میشوند رابطه علیت بین حادثه زیان بار و خسارت قطع شود، به سه دسته تقسیم میشوند. هر چند تحقق هر یک از این عوامل با دیگری متفاوت است، اما اثر آن ها یکسان است و سبب معافیت کلی یا جزیی شخص مسئول می شود.[۷۱]
این علل عبارتند از الف- قوه قاهره و حوادث ناگهانی ب- تقصیر زیان دیده ج- فعل شخص ثالث.
بند اول: قوه قاهره [۷۲]
هر چند معمولاً قوه قاهره به حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله اطلاق می شود، اما نباید آن را منحصر به این حوادث دانست، زیرا خود حادثه نقشی در رفع مسئولیت ندارد بلکه اثر آن مورد توجه قانون‌گذار است. خصوصیات قوه قاهره را می توان از مواد ۲۲۷ و ۲۲۹ ق.م. (هر چند در مورد تعهدات قراردادی است) و از معنای قوه قهریه استنباط کرد.
بنابرین می توان گفت قوه قاهره حادثه ای است: ۱-خارجی و غیر قابل انتساب به شخص مسئول، ۲- به طور متعارف غیر قابل پیش‌بینی، ۳- غیر قابل اجتناب، به نحوی که شخص مسئول قادر به دفع آن نیست.
منظور از غیر قابل پیش‌بینی بودن این نیست که حادثه هرگز امکان پذیر نیست بلکه کافی است دلیل خاصی بر قابلیت پیش‌بینی آن وجود نداشته باشد. ماده ۳۳۷ قانون مجازات اسلامی نیز، مسئولیت جبران خسارت ناشی از تصادمی را که به سبب قوه قهریه حادث شده باشد، منتفی دانسته است.
از سال ۱۳۴۷ که قانون بیمه اجباری وسایل نقلیه موتوری زمینی به تصویب رسید اساتید حقوق درباره نقش قوه قاهره در مسئولیت محض دارندگان این وسایل بحث مفصل کردند و این سؤال را مطرح کردند که اگر سیل و زلزله یا مصادیق دیگر قوه قاهره وسیله نقلیه ای را از جای خود حرکت دهد و آن را به وسیله نقلیه دیگری بکوبد آیا دارنده وسیله نقلیه اولی مسئول خسارت وارد آمده به حساب می‌آید؟[۷۳]
تبصره ۱ ماده ۱ قانون بیمه اجباری سال ۱۳۴۷ نیز عیناً گفته بود: «منظور از حوادث مذکور در این قانون هر گونه تصادف یا سقوط یا آتش سوزی یا انفجار وسایل نقلیه موضوع این ماده و نیز خساراتی است که از محمولات وسایل مذبور به اشخاص ثالث وارد می شود».
بنابرین با تصویب این ماده دارنده وسیله نقلیه موتوری تحت هر شرایطی مسئول حادثه ای است که از وسیله نقلیه مذبور ناشی شده باشد خواه ناشی از عمد،بی احتیاطی و خواه حتی ناشی از تأثیر قوه قاهره باشد و واقعیت این است که قانون فوق الذکر با عبارات عام الشمول خود راه این تردید را باز گذاشته و در اصلاحیه سال ۱۳۸۷ تبصره ۵ ماده ۱ قانون مذبور نیز به همین شکل بیان شده است.
باید گفت از ظاهر این تبصره اینگونه استنباط می شود که هر گونه تصادف، سقوط، واژگونی و انفجار وسیله نقلیه ضمان آور شناخته شده است و مسئولیت دارنده وسیله نقلیه را مطلق دانسته و هیچ حادثه ای حتی قوه قاهره او را معاف نمی کند. اما به این ظاهر نباید توجه و اعتماد کرد.زیرا در پایان ماده ۱دارندگان وسیله نقلیه مکلف شده اند که مسئولیت خود را از این جهت بیمه کنند وهمچنین آتش سوزی و دیگر حوادث ممکن است به دو سبب ایجاد شوند اگرچه هر دو تحت عنوان قوه قاهره هستند ولی با هم متفاوتند.
۱- حادثه در اثر عامل و اتفاقی بوده که از خود وسیله نقلیه یا نتیجه فعالیت معمولی آن ناشی شده است. به عنوان مثال لاستیک بترکد و یا سیم کشی اتومبیل اتصال پیدا کند و اتومبیل آتش بگیرد و در نتیجه به دیگری خسارت وارد آید.
۲- انفجار یا آتش سوزی در اثر دخالت عوامل بیرونی ایجاد شود.به عنوان مثال صاعقه ای باعث آتش گرفتن اتومبیل کسی شود واین آتش سوزی به دیگر اتومبیل ها آسیب برساند یا سیل اتومبیلی را به ساختمان دیگری بکوبد وموجب خسارت آن ساختمان شود.
در اینجا می توان پذیرفت حادثه ای که از خود وسیله نقلیه یا حتی در نتیجه فعالیت معمولی آن ناشی می شود ضمان آن حادثه به عهده مالک خود وسیله نقلیه باشد.این نکته از قدیم مورد توجه فقیهان قرار گرفته است از جمله این که گفته اند هرگاه کسی حیوانی را در جایی متوقف کند ضامن تمام خساراتی است که آن حیوان وارد می‌کند.یا افتادن سکه کسی در دوات شخصی دیگر ضمان شکستن دوات برای بیرون آوردن سکه به عهده صاحب سکه است،بنابرین ضرر به عهده صاحب مالی است که ضرر منتسب به اوست.[۷۴]
اما در فرض دوم یعنی انفجار،آتش سوزی و یا حادثه ای که در اثر عوامل خارجی از وسیله نقلیه ایجاد می شود نمی تواند در مسئولیت دارنده اتومبیل قرار گیرد زیرا این عوامل هیچ ارتباطی با عملکرد اتومبیل و دارنده و یا راننده آن ندارند.حقوق بر مبنای حق و عدالت است.
