مبحث دوم : محدوده تأثیر گذاری توبه
این مبحث از دو گفتار تشکیل شده است که در گفتار اول توبه قبل از اثبات جرم و در گفتار دوم توبه بعد از اثبات جرم مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
در قانون مجازات اسلامی، توبه در جرایم مستوجب حد، چنانچه قبل از اثبات جرم باشد، موجب سقوط مجازات خواهد شد البته در مورد جرم (قذف) به دلیل حق الناس بودن توبه نمی تواند تاثیری در سقوط مجازات حدی داشته باشد. همچنین در مورد محاربه، به استناد آیات ۳۳ و ۳۴ سوره مائده در قرآن کریم تنها در صورت توبه محارب قبل از دستگیری موجب سقوط مجازات می شود، ضمن اینکه توبه در مواردی مجازات حدی را به تعزیری تبدیل خواهد کرد:
تبصره ۲ ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ که مشعر است (توبه شخص زمانی که به عنف مرتکب زنا شده باشند را به مجازات حبس یا شلاق تعزیری تبدیل می‌کند).[۲۴۴]
در قانون جدید مجازات اسلامی، مقررات مربوط به توبه در مواد مختلف پیش‌بینی شده است و نیز در قانون جدید مجازات اسلامی مقررات مربوط به توبه در یک مبحث گنجانیده شده است.
در قانون جدید، در جرایم موجب حد به استثنای قذف و محاربه، هر گاه متهم قبل از اثبات جرم توبه کند و ندامت و اصلاح او برای قاضی محرز شود، حد از او ساقط می شود،
مجازات حدی، مجازاتی است که نوع و میزان آن در شرع مقدس تعیین شده است. مثل مجازات شرب خمر یا مجازات زنا و امثال آن…..
اگر پس از اعمال مقررات راجع به توبه ثابت شود که مرتکب تظاهر به توبه کرده‌است، سقوط مجازات و تخفیف های در نظر گرفته شده ملغی شده و مجازات اجرا می شود، در این مورد چنانچه مجازات از نوع تعزیر باشد، مرتکب به حداکثر مجازات تعزیری محکوم می شود. مجازات تعزیری یعنی مجازات هایی که میزان آن در شرع مشخص نشده است.
شایان ذکر است در جرایم تعزیری درجه شش و هفت و هشت چنانچه فرد توبه کند و برای قاضی دادگاه محرز شود که مرتکب پشیمان است قاضی دادگاه می‌تواند مقررات به تخفیف مجازات را اعمال کند چنانچه مجرمی مرتکب تکرار جرم شده باشد، یعنی بعد از اینکه جرمی را مرتکب شد و به خاطر آن مجازات شد بار دیگر مرتکب همان جرم شد نمی تواند از امتیاز توبه استفاده کند برای پیشگیری از سوء استفاده برخی از افراد که با قصد فریب دادگاه متوسل به توبه می‌شوند ولی نیتشان تکرار همان جرم است قانگذار چاره ای نیز اندیشه ندارد بدین گونه همچنین قانون‌گذار در قانون جدید تأکید کرده‌است که اگر جرم با اقرار ثابت شود، در صورت توبه مرتکب پس از ارتکاب جرم، دادگاه می‌تواند عفو مجرم را از رئیس قوه قضائیه درخواست کند. در قانون جدید تکلیف توبه در مجازات های تعزیری نیز روشن شده است،
مرکز اصلی بحث فقها در رابطه با میزان تأثیر گذاری توبه در سقوط مجازات در باب حدود، و تحت دو عنوان توبه قبل از اثبات جرم و توبه بعد از اثبات جرم می‌باشد. در مورد راه های اثبات جرم نیز صرفاً از «بیّنه و اقرار» نام برده شده است.
در قانون مجازات اسلامی جدید مصوب سال ۱۳۹۲، در فصل یازدهم، مبحث پنجم، در مورد توبه مرتکب جرم و تأثیر گذاری توبه مرتکب جرم در سقوط مجازات قبل از اثبات جرم و بعد از اثبات جرم بحث به میان آمده است.
گفتار اول- توبه قبل از اثبات جرم
اکثر فقهاء در رابطه با توبه قبل از اثبات جرم، توبه قبل از قیام بیّنه را مطرح کرده و آن را مسقط مجازات مجرم می دانند. در قانون مجازات اسلامی جدید نیز به این مطلب به وضوح اشاره شده است. و مستند دیدگاه فقها و حفوقدانان آیات قرآن، روایات و اجماع می‌باشد.[۲۴۵]
مسئله قابل طرح در این جایگاه این است که چنانچه مجرم بعد از قیام بیّنه، ادعا کند قبل از شهادت توبه کرده‌است، آیا ادعای او پذیرفته می شود و موجب سقوط مجازات وی می‌گردد یا خیر؟ مرحوم فاضل هندی در پاسخ به این سؤال می‌گوید:
اگر مجرم، قبل از شهادت شهود توبه کند حد از او ساقط می‌گردد و همین گونه است، اگر ادعا کند قبل از شهادت، توبه کرده‌است.[۲۴۶]
مطلب دیگر در مورد توبه قبل از اقرار است. اکثر فقها در آثار خویش، توبه قبل از اقرار را مسکوت عنه گذاشته اند و صرفاً در عبارات آنان در خصوص توبه قبل از اثبات در برخی از جرایم به آن اشاره شده است.[۲۴۷]
شاید این سکوت بی وجه نباشد، چرا که وقتی به اتفاق علماء توبه قبل از شهادت باعث سقوط مجازات می‌گردد، به طریق اولی، هرگاه جرم به واسطه اقرار خود مرتکب نزد قاضی اثبات شود و او قبل از اقرار توبه کند، مجازات او ساقط خواهد شد. علاوه بر این، اظهار گناه، حتی به صورت اقرار، منجر به افشای گناه و تجری دیگران بر آن می شود . بنابرین چنانچه فرد مجرم بین خود و خدای خویش توبه کند، هم عقوبت اخروی گناه ساقط می شود، چون خداوند قابل التّواب است، هم مجازات دنیوی مجرم، چرا که کسی بر جرم و گناه او آگاهی نیافته است. مؤید مطلب مذکور، روایتی از نبّی اکرم(ص) می‌باشد، ایشان می فرمایند:
هیچ چیز قبیح تر از این نیست که فرد برخی از فواحش را انجام دهد و با اقرار خود را در ملأ عام رسوا کند؛ چرا در خانه اش بین خود و خدا توبه نمی کند که چنین توبه ای از اقامه حد بر او، توسط من پیامبر، بالاتراست.[۲۴۸]
در ماده ۱۴۱ قانون مجازات اسلامی جدید گفته شده: در جرائم موجب حد به استثنای قذف و محاربه هرگاه متهم قبل از اثبات جرم، توبه کند و ندامت و اصلاح او برای قاضی محرز شود، حد از او ساقط می‌گردد. همچنین اگر جرائم فوق غیر از قذف با اقرار ثابت شده باشد، در صورت توبه مرتکب حتی پس از اثبات جرم، دادگاه می‌تواند عفو مجرم را توسط رئیس قوهء قضائیه از مقام رهبری درخواست نماید.[۲۴۹]
گفتار دوم – توبه بعد از اثبات جرم
در متون فقهی، توبه بعد از اثبات جرم، در دو بستر توبه بعد از اقرار و توبه بعد از قیام بیّنه، مطرح می شود. مشهور فقها، توبه بعد از اقرار به جرم را موجب تخییر امام در عفو یا اجرای مجازات مجرم می دانند. حتی برخی از فقهای معاصر، ادعای اجماع بر این مسأله کرده و قائلند که خلافی در این نظریه دیده نمی شود.
لکن چنین اجماعی محقق نیست، چرا که صاحب سرائر در صورتی که مجازات از نوع((جلد))باشد و مجرم بعد از اقرار ، توبه کند، عدم سقوط کیفر را حتمی می‌داند.[۲۵۰]
مشهور فقها، در مورد توبه بعد از قیام بیّنه نیز قائل به عدم سقوط حد می‌باشند. مبتدای دیدگاه آنان روایات متعددی است که در این خصوص وارد شده است.[۲۵۱]
