۶۰/۵۲

۲۲۹۴۸

۸/۴۷

جمع‌

۸۸۱۵۶

۰/۱۰۰

۱۳۴۳۵۷

۰/۱۰۰

۴۸۰۵۷

۱۰۰

مأخذ: آمارنامه مرکز اطلاع رسانی، ۱۳۸۵
۳-۲-۶ تحلیل فضایی از سیر تحولات فیزیکی شهر یزد
۳-۲-۶-۱ وجه تسمیه
عنوان شهر یزد از ریشه اوستایی Yaz به معنای ستایش شده اشتقاق یافته و با واژه های ایزد، یزش و یزدان هم ریشه است. ایزد در لغت به معنای موجود شایسته ستایش است . به همین دلیل یزد را می توان شهری که یزدان آفریده و یا به ساختن آن فرمان داده است و شهری که متعلق به یزدان است و یا شهر مقدس خواند.
یزد از دوران باستان تاکنون به نام های گوناگونی خوانده شده است. از جمله می توان ایساتیس، ایستاتیس، ایستیخای، ایزاطیخه، ایزددیس، ایز، یزدان گرد، یزدان گرت، یزدان شهر، شهر ایزد، یزد، یزدجی، یسدی، یست، یسن، یکس، یکیس، یزجی-سین، گست، کثه، کثنوا، کثویه، کثنویه، کثروا، کت، کته، کهنو، کهثه، گث، گسث نام برد. القابی نیز برای آن ذکر شده است از جمله : زندان ذوالقرنین، زندان اسکندر، زندان ضحاک، بند خانه سرهنگان داراب و اکابر عجم، آتشکده یزدان، دارالعباده، دارالسیاره، دارالمؤمنین، دار الشیعه، شهر بادگیرها و نگین کویر.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۳-۲-۶-۲ بافت تاریخی شهر یزد
بافت شهر یزد به شدت از ویژگی های اقلیمی کویری تأثیر پذیرفته است که می توان در فعالیت های اجتماعی ساکنان شهر مشاهده کرد. اکثر عمارات ظاهری شهر از خشت خام بود، به دلیل آنکه در آن بارندگی کم باشد و گلش به قوت است(مستوفی،۱۳۳۶: ۸۴-۸۳). مهمترین عنصری که در اولین برخورد با معماری شهر یزد حضور خود را به شدت نشان می داده، بادگیرهای عمارات شهر بوده است. بادگیرها نشانه هوشمندی مردم کویر در برابر گرمای طاقت فرسای کویر بوده است. بادگیر سیستمی بوده که توسط آن کوچکترین نسیم را به فضای خانه سرازیر می کردند. نقش باد و بادگیر در معماری و شکل شهر یزد بسیار حائز اهمیت بود. بادگیرها نیز نشانه تشخیص به شمار می رفت به طوری که به لحاظ پیچیدگی و بزرگی به خانه های ثروتمندان و اعیان شهر اختصاص داشت(شریعت زاده ، ۱۳۶۹: ۲۲۶)
نحوه استقرار طبقات اجتماعی و محلات شهر یزد در پیش از اسلام ، طبعاً می بایست بر اساس شکل بندی طبقات اجتماعی رایج در دوران ساسانیان بوده باشد. اما پس از اسلام با فرو ریختن مرزهای طبقات اجتماعی ، شاخص استقرار بیشتر اقتصادی- پیشه ای و البته به دلیل حضور فراوان زرتشتیان و یهودیان قومی- مذهبی بوده است(سلطان زاده، ۱۳۶۸: ۳۶۹).
در شهر یزد بافت محلات پیچیده اما در عین حال حساب شده بود، به گونه ای که یکی از ویژگی های مهم محلات این شهر وجود واحدهای همگانی مورد نیاز مردم همچون بازار، آب انبار، حمام و غیره درون هر محله بود. ویژگی اقلیم و کویر در شکل شهر را نه تنها در معماری ویژه آن بلکه در نحوه فعالیت های مدنی آن نیز باید جست.تعداد زیاد این آثار عموماً وقف بقاع سادات و خانقاه های پر شمار شهر بود و برخی از این آثار همچون قنات، آب انبار، ساباط و باغستان دقیقاً با شرایط اقلیمی شهر مرتبط بود. اصولاً آبادانی شهر یزد مدیون قنواتی است که برخی از آن ها همچون قنات یعقوبی ۹۰۰ سال قدمت دارند. یکی از عناصر تشکیل دهنده شهر یزد آب انبار می باشد که به همراه مسجد، حمام و بازار می توانند ایجاد مرکزیت کنند. در واقع وجود آب و آب انبار در یک محل می تواند موجب ایجاد محله و گسترش آن شود. آب انبار ها معمولاً در مجاورت مساجد واقع گردیده و طرح آن نیز شبیه طرح مساجد است. در یزد حدود ۴۰ آب انبار وجود دارد. اغلب آب انبارهای یزد توسط پادشاهان سلسله صفویه ساخته شده و آبِ آب انبارها به وسیله ۶۰ تا ۷۰ قنات فراهم می گردد(قلمسیاه، ۱۳۷۲: ۲۱۲).در حال حاضر در شهر یزد حدود ۷۵ آب انبار وجود دارد که به طور عمده در محله های مختلف شهر هسته مرکزی و قلب محله را تشکیل می دهند.
علاوه بر این ها تعداد فراوان مدارس علمی ، بقاع متبرکه ، مساجد و خانقاه ها ویژگی خاصی به شهر یزد می بخشیدند. این شهر به لحاظ قرار گرفتن در اقلیمی دوردست از شهرهای امن سرزمین ایران به شمار می رفت به همین دلیل با سیل مهاجرت سادات ، عالمان و اهل طریقت روبرو شد. شهر به این دلیل بقاع ، مساجد ، مدارس و خانقاه های بسیاری در خود دارد زیرا که املاک اوقافی و بنای آثار خیریه چنان اهمیتی در قرون هفتم تا نهم یافت که باید از آن نهضتی مدنی یاد کرد. خانقاه ها به عنوان عزلت و خلوت اهل طریقت و همچنین به عنوان آسایشگاهی جهت مسافران و محل اطعام فقرا به شمار می رفت. عمومیت این امکنه در قرون هفتم و هشتم در سرزمین های اسلامی، مسئله قابل توجهی می باشد. افول نهضت خانقاه سازی با از رونق افتادن نهضت مدرسه سازی در شهر یزد مطابقت دارد و این امر، رابطه نزدیکی با رسمیت یافتن مذهب تشیع دارد.با توجه به موارد گفته شده باید با بافت تاریخی شهر برخوردی ویژه صورت بگیرد. برخوردی که ناظر بر مشخصه های اقلیمی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی شهر باشد.
شکل (۳-۶): نقشه محدوده تاریخی شهر یزد
۳-۲-۶-۳ توسعه شهر یزد در دوره های تاریخی
۳-۲-۶-۳-۱ پیش از اسلام
شکل عمومی شهر در دوران ساسانیان دارای ساختار سه بخشی متشکل از کهندژ، شارستان و ربض بود. بر اساس این طرح کلی که غالب شهر های این دوران از آن پیروی می کردند می توان گفت احتمالاً شهر یزد در دوران ساسانیان می باید به همین طرح نزدیک بوده باشد. امروزه هیچ اثری از ابنیه این دوران وجود ندارد(افشار،۱۳۶۹: ۳۷۲). شارستان در یزد بنا به تشخیص کارشناسان در آن زمان، احتمالاً در بخش های شمالی محله فهادان کنونی، در هسته تاریخی شهر یزد واقع شده بود. به این ترتیب می توان گفت که هسته اولیه استقرار گاه تجاری شهر مربوط به قبل از اسلام بوده و حدوداً در بخش های شمالی محله فهادان ، یعنی شمال بازار مصلی قرار داشته است(سرایی ،۱۳۷۰: ۱۰۸). شهر در دوران ساسانی همواره دارای دروازه بود. با توجه به ویژگی های اقلیمی شهر یزد نمی توان این شهر را باز و بدون حصار تصور کرد. در اطراف یزد ارتفاعات و قلعه ای که وظیفه امنیت شهر را بر عهده داشته باشد وجود ندارد، بنابر این حصار تنها عامل تدافعی شهر بود. سازندگان شهر نمی توانستند وجود چنین عنصر با اهمیتی در تدافع شهر را نادیده بگیرند. از سویی دیگر حصار مانع ورود شن های روان کویر به داخل شهر بود.
۳-۲-۶-۳-۲ سده های نخستین اسلامی
طرح شهر یزد در دوران نخستین اسلامی از همان طرح شهر ساسانی پیروی می کند. در سال ۹۶ق. قصر و باغ علا توسط ابوالعلاء طوقی ، عامل امویان در خارج شهر یزد ساخته شد. احمد بن محمد زمجی ، سردار ابومسلم خراسانی بناهایی در مریاباد( احمد آباد) و کوشک نو ساخت. این مناطق همگی خارج از دیوار شهر قرار داشتند ، مردم خانه هایی در اطراف قصر زمجی در کوشک نو بنا کردند و همین امر سبب شد بعدها این محله داخل شهر یزد شود(آیتی،۱۳۷۱: ۲۳). مطابق حرکت کلی پیشرفت شهر نشینی در قرن چهارم و پنجم هجری ، شهر یزد نیز به تدریج گسترش یافت و شهر اصلی از مرز شارستان فراتر رفته است و در ربض گسترش یافت.
۳-۲-۶-۳-۳ زمان آل کالویه
آل کاکویه سلسله ای بوده اند که در آبادانی یزد بسیار کوشیده اند و مساجد ، مدارس، کتابخانه ها و قنوان فراوانی ساختند. کیانرسو و ایوب دوتن از سرهنگانی که دو دروازه از دروازه های معروف شهر را ساختند، دو محله به نام های نرسوآباد (نظرآباد کنونی) و محله یعقوبی را بنا کردند. این دو محله در خارج شهر یزد قرار داشتند. قدیمی ترین سندی که نشان دهنده وجود کتابخانه در شهر یزد است، مربوط به همین دوران بوده است. همچنین قدیمی ترین مدرسه ای که در تاریخ آمده مربوط به این دوران می باشد(کاتب،۱۳۵۷: ۶۱). مهمترین بنای معمارانه این دوران بنای مسجد جامع یزد به دست آخرین فرمانروای سلسله آل کاکویه ، علاء الدوله ابوکالیجار گرشاسب بن علی بن فرامرز در سال ۵۲۴ یا سال ۵۲۳ ق. است(افشار،۱۳۷۴: ۱۱۰).
مهمترین اثر شهر سازانه این دوره که در تشخیص مورفولوژی و گسترش شهر نقش مهمی دارد، احداث بنای حصار و دروازه های قدیمی چهارگانه شهر است.به عقیده آیتی برای اولین بار بود که شهر یزد دارای حصار و دروازه شد(آیتی، ۱۳۷۱: ۹۱). در مورد این دروازه ها گفتنی است که دروازه قطریان بعدها به دروازه شاهی شهرت یافت تنها دروازه ای که هنوز باقی مانده است و اکنون در حدود محله دارالشفاء قرار دارد. دروازه مهریجرد نیز به دروازه مهریز معروف شد. هم اکنون در جنب بازارهای افشار و صدری قرار دارد و قسمتی از آن هنوز پابرجاست(افشار،۱۳۷۴: ۶۸۶). دروازه کوشک نو از یک سو به صحرای دسکره تفت و نصیری و از سوی دیگر به محله کوشک نو راه داشت. دروازه کیا رو به روی مسجد حظیره در خیابان امام خمینی فعلی قرار داشت.
در دوره کاکویان بازار شهر و محلات آن در ربض گسترش یافت. به نظر ایرج افشار وسعت شهر در دوره کاکویه ها، با توجه به حصارکشی و دروازه هایی که محل آنها تا چند سال پیش شناخته شده بود، میان مسجد جامع از یک سو و اطراف مسجد ریگ از سوی دیگر واقع بود(مشاورین شهر بَد،۱۳۶۲: ۲۱-۲۰ ).
می توان ترسیم دقیق تر شکل شهر را این گونه بیان کرد که کهندژ در شمال شهر و در حاشیه جنوبی محله فهادان امروزی ، در کنار مسجد جامع ، قرار داشته است و شارستان حدوداً در محله فهادان فعلی (که از جانب غرب به دروازه کوشک نو و از سوی شرق به محله بازار نو و از شمال به بخش جنوبی باروهایی که از دوران آل کاکویه به جا مانده اند محدود شده اند) و ربض به سوی غرب و به ویژه جنوب کهندژ و شارستان گسترش می یافت و شامل مسجد جامع و بازارهای متعدد بود که در حوالی آن در دوره اسلامی بنا شده و توسعه پیدا کرده بود( افشار ،۱۳۶۹: ۲۷۵).
۳-۲-۶-۳-۴ دوران اتابکان
اتابکان جانشین بلافصل آل کاکویه به شمار می آورند که میان سال های ۵۹۰ تا ۷۱۸ در یزد حکومت کردند و حکمرانی بخشی از آن مقارن حمله مغول به ایران بود. اتابکان در آبادانی یزد از سرمشق حکمرانان پیشین خود پیروی می کردند. در این دوران مدارس فراوانی ساخته شد که معروف ترین آن مدرسه رکنیه، ساخته رکن الدین محمد ، در اوایل قرن هفتم است(سرایی،۱۳۷۱: ۹۹). در این دوره چهار محله جدید به نام های عزآباد، مریاباد، سلغرآباد و سرچم در خارج از شهر یزد ایجاد شدند. محله عزآباد حدود ۶۰۰ق.م. ساخته شده که در حدود نعیم آباد است (کاتب، ۱۳۵۷ :۲۰۹). این محله احتمالاً پشت باغ امروزی است( میرحسینی،۱۳۷۲: ۲۰۲). دومین محله که در دوره اتابکان ایجاد شد، مریم آباد یا مریاباد به سال ۶۱۰ق.م. توسط مریم ترکان خاتون، مادر سلطان قطب الدین است. این محله در شمال شرقی شهر ایجاد شده است. حدود آن را می توان در جنوب محله فهادان و جنب خیابان امام خمینی فعلی تخمین زد. سومین محله ای که در این دوران ایجاد شده سلغرآباد است که بعدها به آبشور معروف شد و تاکنون نیز به همین نام خوانده می شود. به طور کلی از احداث محلاتی چون سلغرآباد و مریم آباد می توان دانست که این در دوران شهر در ربض به سمت شرق گسترش یافت. مارکوپولو در این دوران از شهر یزد گذشته، آن را شهر بزرگی دید و گفته از نظر تجارت و رفت و آمد شهر مهمی به شمار می رود( قلمسیاه ،۱۳۷۰: ۲).
۳-۲-۶-۳-۵ دوران آل مظفر
شهر یزد در قرن هشتم هجری با دگرگونی های مهمی مواجه شد. این شهر که تا آن روز کمتر روی جنگ و جدال به خود دیده بود، در دوران آل مظفر پیوسته درگیر جنگ های بی حاصل میان سلاطین مظفری و رقبای آنان بود. با همه درگیری ها ، شاهان آل مظفر از احداث ابنیه و آبادانی در یزد غافل نبودند. در حکومت ۷۷ ساله آل مظفر (۷۹۵-۷۱۸ق.) شهر یزد به اوج شکوفایی فرهنگی و اقتصادی رسید. نهضت ساخت مدارس علمی و خانقاه در این دوره هم چنان ادامه داشت. آل مظفر حدود ۱۳ آبادی در حومه یزد ایجاد کردند و به مرمت قنوات و آبادی های ویران پرداختند.برخی از این آبادی ها در حومه میبد و شهر های دیگر یزد ایجاد شده بود. هر یک از امرا در داخل و خارج یزد عماراتی ساختند و یزد را معمور کردند(کاتب،۱۳۵۷: ۸۸). شاه یحیی دو محله به نام های ده نو (مشهور به فتح آباد) و نعیم آباد(آبشاهی) در اطراف یزد ساخت.
از بعد ساختاری، بازارهایی که در این دوران ساخته شد، نقطه عطفی برای اقتصاد یزد به شمار می آید، زیرا بازارهای این دوران تا حدودی هنوز هم حیات خود را حفظ کرده اند. در حقیقت می توان گفت منشاء بازار امروزی یزد مربوط به همین دوران است (سرایی ، ۱۳۷۱: ۱۱۵-۱۱۴). در قرن هشتم کمتر شهری به اندازه یزد کاروانسرا، بازار و حانوت(مغازه بزرگ) داشت. مهمترین اتفاقی که در این دوران در شهر یزد افتاد و موجب تغییرات اساسی در شکل شهر شد، اقدام امیر مبارزالدین محمد در وارد کردن محلات بیرون شهر به داخل بارو و کشیدن حصاری جدید به دور این محلات جدید بود.
در این دوران شهر به سوی جنوب و شرق گسترش یافت. محلاتی که پیش از این در ربض قرار داشتند به شهر اضافه شدند و گرد آن بارویی جدید کشیده شد. به این ترتیب مجموعه ها و تأسیسات تازه ای گرد شهر بنا شد. به طوری که تاریخ های محلی یزد از ساخته شدن مدارسی همچون عبدالقادریه ، اصیلیه دهوک و بازار و کاروانسرایی در جنب آن در خارج شهر خبر می دهند. اودوریک، جهانگرد ایتالیایی گفته که شهر یزد در این دوران بارو دارد و محیط آن ۸ کیلومتر است(قلمسیاه، ۱۳۷۲: ۱۵۳).
۳-۲-۶-۳-۶ دوران تیموریان
سال های پایانی قرن هشتم و تمامی قرن نهم هجری را باید بدترین دوره از دوران تاریخ یزد به شمار آورد. جنگ ها و محاصره ها به همراه سیل و قحطی دمار از روزگار مردم یزد در آورده بود. آغاز دوره گورکانیان در این شهر با محاصره چهار ماهه شهر همراه بود. در این محاصره قریب سی هزار نفر در سال های پایانی قرن (۷۹۵ یا ۷۹۸ق.) بر اثر گرسنگی تلف شدند. بعد از خاموش شدن آتش فتنه و آرام تر شدن اوضاع ، به ویژه در دوران حکمرانی امیر جلال الدین چقماق، شهر فرصت این را یافت که اندکی به آبادانی خود بپردازد.
قرن نهم، پس از قرون هفتم و هشتم ، آخرین قرنی است که در آن همچنان نهضت احداث مدارس علمی به چشم می خورد. در این قرن مانند گذشته اهمیت فراوانی به احداث بازار داده شد. بازارهای مهمی در این دوران ساخته شد که مهمترین آن تیمچه دارالفتح، به دست غیاث الدین سالار، عامل امیر تیمور در یزد بود. این تیمچه به صورت مربع، مشتمل بر سی دکان و بالای هر دکان حجره ای بود(کاتب،۱۳۵۷: ۹۷). بازاری که در ساختار امروزی بازار یزد بدان توجه می شود بازاری بود که توسط علی آقا (داروغه دوره گورکانیان) در خارج از حصار، مجاور دروازه مهریز در سال ۸۲۵ق. احداث گردید( سرایی، ۱۳۷۱: ۱۱۷).
با توجه به اهمیت تجارت در شهر یزد ، ایجاد کاروانسرا و بازار در این شهر اهمیت زیادی داشت. در قرن هشتم و نهم به این مسئله توجه فراوانی شد. بنابر این این دو قرن از چند جهت در روند بازارسازی مؤثر بوده است. اولاً رشد بازار قابل ملاحظه بوده است و این نشان دهنده توجه مظفریان و گورکانیان به تجارت و بازرگانی می باشد. ثانیاً از این زمان است که بازار طبق الگوی شهرهای ایران خارج از دیوار بخش اصلی شهر و یا شارستان در ربض ساخته شد. ثالثاً منشأ احداث بازار معاصر یزد مربوط به این دوره است که از کنار دروازه سنتی شهر و نزدیک دروازه مهریز شروع به رشد می کند(همان منبع: ۱۱۸-۱۱۷).
از مهمترین ابنیه این دوران که بر شکل شهر تأثیر نهاد، بنای قلعه مبارک یزد به فرمان امیر تیمور بود. این قلعه که در سال ۷۹۹ق. به اتمام رسید ، در محله دیوانخانه شاه یحیی ، در جنوب شهر بنا شد. گرد این قلعه، خندقی حفر کردند و برج ها و سنگ اندازهایی بر آن ترتیب دادند. بارو دارای دو دروازه بود که یک دروازه به داخل شهر و دیگری به روی میدان قلعه باز می شد(افشار، ۱۳۷۴: ۶۷۶).این قلعه در زمان شاه عباس صفوی ویران گردید اما سپس بقایای آن مورد مرمت قرار گرفت و به نارین یا نارنج قلعه شهرت یافت. مکان این قلعه در حدود قلعه کهنه فعلی می باشد.
بنا به شواهد بازمانده (از جمله دهوک سفلی و بازار کهنه) می توان متوجه شد که شهر در دوران گورکانیان به سمت جنوب و جنوب غرب شهر اصلی ، در حقیقت در داخل ربض اولیه گسترش یافته است(سرایی،۱۳۷۱ :۱۰۰) . در این دوران به ویژه در دوره حکمرانی امیرچقماق، بر شمار بناهای عمومی و خصوصی افزوده شده و شارستان و ربض در هم ادغام شدند( طرح جامع شهر یزد : ۲۳-۲). اما در عین حال در همین دوره، در سیل ویرانگر سال ۸۶۰ق. باغستان ها و ۱۶ محله از محلات یزد، از جمله نرسوآباد، سرریگ و مصلای کهنه آسیب جدی دیدند و برای مدت ها همچنان ویران ماندند(قلمسیاه، ۱۳۷۰: ۱۲۰).
۳-۲-۶-۳-۷ عصر صفویه
توسعه بازرگانی در یزد با رشد ساختاری بازار همراه نبود، زیرا تا این دوران هنوز از احداث بازار عمده ای در شهر خبر داده نشده است(سرایی،۱۳۷۱: ۱۱۹). نهضت ایجاد مدارس علمیه که در سه قرن گذشته تحول زیادی یافته بود، به تدریج کاهش یافت . شاید این را بتوان به اشباع شهر از مدارس علمیه نسبت داد، اما دلیل مهمتر را می توان به تعصب دینی صفویان درباره مذهب تشیع ، که اکنون مذهب رسمی ایران شده بود ، باز گردد. طبیعی است با از رفتن آزادی مذهبی اهل تسنن، مدارس آنان نیز رو به افول گذاشته باشد.